http://www.tibetinfor.com/fch/20170322-8592.html

Wielki Qing

大清

1636–1912
Flaga
Hymn: Gǒng Jīn'ōu
Ustrój polityczny	百度 后乃止不赐，故世尤贵之。 Monarchia
Stolica	Mukden (1636–1644) Pekin (1644–1912)
Data powstania	1636
Data likwidacji	1912
W?adca	Puyi (ostatni)
Populacja ? liczba ludno?ci	383 100 000 (1912)
Narody i grupy etniczne	Chińczycy Han, Miao, Mand?urowie, Mongo?owie, Tybetańczycy i inne
J?zyk urz?dowy	J?zyk chiński, mand?urski, mongolski, tybetański,
Po?o?enie na mapie ?wiata Wielki Qing
38°N 103°E

Dynastia Qing

Nazwa chińska
Pismo tradycyjne 清朝 Hanyu pinyin Qīng cháo Wade-Giles Ch’ing ch’ao Jyutping Cing1 ciu? Pe?h-ōe-jī Chheng tiau Nazwa skrócona 清 (Qīng) Wymowa (IPA) [t??í? ???ǎu]

Dynastia Qing (mand?. , Daicing gurun), oficjalnie Wielki Qing – ostatnia dynastia cesarska Chin, panuj?ca w latach 1636–1912, nazywana te? dynasti? mand?ursk?, bowiem wywodzi?a si? z mand?urskiego klanu Aisin Gioro.

Mand?urowie, podbój Chin i ustanowienie dynastii Qing

Mand?urowie i ustanowienie dynastii Qing

Trzy boskie siostry k?pi? si? w jeziorze. Ptak k?adzie owoc boga nieba na ubraniu Fekulen. Rysunek z pierwszej po?owy XVII wieku ilustruj?cy legend? o pocz?tkach dynastii Qing. Manzhou shilu – dokumenty z czasów panowania Nurchaczego. Ilustracja zosta?a opatrzona podpisami w j?zykach chińskim, mongolskim i mand?urskim

Dynastia Qing zosta?a ustanowiona w wyniku podboju Chin przez Mand?urów, którzy zamieszkiwali tereny pó?nocno-zachodniego pogranicza cesarstwa Ming (pó?niej nazwane Mand?uri?). To kim byli Mand?urowie pozostaje jednak przedmiotem kontrowersji. Zgodnie z tradycyjn?, nacjonalistyczn? interpretacj? chińsk?, Mand?urowie byli ?barbarzyńskim” ludem, kulturalnie upo?ledzonym w stosunku do Chińczyków, który po podboju Chin zdecydowa? si? nimi rz?dzi? zgodnie z zasadami konfucjanizmu, co jednak nieuchronnie doprowadzi?o do jego sinizacji. Ta historiografia zosta?a zakwestionowana w latach 80. XX wieku pod wp?ywem ówczesnego kulturoznawstwa, które podwa?y?o esencjalistyczne rozumienie poj?cie rasy, traktuj?c je jako twór specyficznych historycznych sytuacji i socjopolitycznego procesu negocjacji.

Zgodnie z nowym uj?ciem Mand?urowie byli nie tyle narodem, co wieloetniczn? organizacj? stworzon? przez przywódców d?urd?eńskiego klanu Aisin Gioro w celu podboju Chin. Ci przywódcy to kolejno Nurhaczy (zm. 1626), Hong Taiji (zm. 1643) i Dorgon (zm. 1650). W 1599 Nurhaczy zaaran?owa? przedsi?wzi?cie adaptacji pisma mongolskiego do zapisywania j?zyka d?urd?eńskiego i w ten sposób powsta?o pismo i j?zyk mand?urski. W 1615 powo?a? on organizacj? chor?gwi, które by?y jednocze?nie jednostkami wojskowymi, jak i ekonomicznymi, co wi?za?o si? z faktem, ?e obejmowa?y nie tylko wojowników, ale równie? ich rodziny. Podobnie do mameluków na Bliskim Wschodzie, wszyscy cz?onkowie chor?gwi byli prawnie niewolnikami klanu Aisin Gioro. Cz?onkowie chor?gwi od pocz?tku wywodzili si? z wielu ró?nych ludów (w 1648 Chińczycy Han stanowili ponad 70% cz?onków chor?gwi, D?urd?eni oko?o 16%, natomiast Mongo?owie oko?o 8%), ale uwa?ani byli za ?Mand?urów”, który to termin by? synonimem okre?lenia ?ludzie chor?gwi” We wspó?czesnej nauce przewa?a pogl?d, ?e s?owo ?Mand?ur” to neologizm posiadaj?cy etymologi? tungusk?: rdzeń ma- (silny, wspania?y) zosta? tu po??czony z sufiksem -ju (mo?esz by?).

Portret cesarskiego gwardzisty, Chiny, 1760. Metropolitan Museum of Art

W?adcy Qing uznali za u?yteczne przypisanie cz?onkom chor?gwi nowej to?samo?ci narodowej, dlatego nazwali ich Mand?urami. Cz?onkowie chor?gwi byli bardzo przywi?zani do swojego niewolnictwa, które pojmowali jako ?znak w?asnego znaczenia dla dworu i blisko?ci z nim, a to poci?ga?o za sob? najwy?szy stopień lojalno?ci”. Od pozosta?ych mieszkańców cesarstwa oddziela? ich zakaz zawierania mieszanych ma??eństw, przy czym przyk?ad dawali sami w?adcy, których ?onami i konkubinami by?y jedynie kobiety z chor?gwi. Mand?urowie nie mogli trudni? si? handlem ani pracowa?, ponadto w odró?nieniu od Chińczyków ich kobiety nie kr?powa?y stóp. Cz?onkiem chor?gwi zostawa?o si? w momencie narodzin z aran?owanego pomi?dzy klanami ma??eństwa. Mand?urowie tworzyli wi?c zamkni?t?, dziedziczn?, niewolnicz? organizacj? wojskow?, której w?a?cicielem by? klan Aisin Gioro. Organizacj? dowodzili wodzowie klanu, czyli w?adcy z dynastii Qing. W sk?ad chor?gwi wchodzili oficerowie i ?o?nierze, panowie i s?udzy, m??czy?ni i kobiety, m?odzi i starzy – z klanów chińskich, d?urd?eńskich, mongolskich, koreańskich i tunguskich. Dlatego cz?onkowie organizacji nazywali samych siebie najcz??ciej ?lud?mi chor?gwi” (旗人; qiren), a nie Mand?urami. Od cz?onków chor?gwi wymagano znajomo?ci j?zyka mand?urskiego, w którym naradzano si? i wydawano komendy wojskowe.

XV i XVI wiek to okres ci?g?ego ekonomicznego i demograficznego rozwoju d?urd?eńskich plemion po?udniowej Mand?urii, nap?dzanego wzrostem produkcji rolnej. Stopniowo coraz wi?ksze znaczenie zyskiwa? równie? lukratywny handel z Chinami, obejmuj?cy takie produkty jak futra, per?y i ?eń-szeń (to ten ostatni towar przechyli? bilans handlu z Chinami zdecydowanie na korzy?? D?urd?enów, za? srebro uzyskiwane z jego sprzeda?y pozwoli?o na budow? mand?urskiej armii). Pocz?tkowo Nurhaczy by? przywódc? jednego z wielu d?urd?eńskich plemion, które uznawa?y zwierzchno?? dynastii Ming. Na prze?omie XVI i XVII wieku na drodze podboju i dyplomacji zbudowa? system sojuszy, który da? pocz?tek znacz?cej konfederacji. Chc?c nada? jej bardziej trwa?? form?, przyst?pi? do opisanych pow?ej instytucjonalnych reform, które po?o?y?y podwaliny pod powstanie narodu Mand?urów. Zbudowana przez niego organizacja militarna by?a armi? nowego wzoru. Nurhaczy energicznie rekrutowa? chińskich wojskowych, którzy s?u?yli mu jako doradcy i dowódcy. W rezultacie jego chor?gwie ??czy?y zdolno?ci bojowe mongolskiej i d?urd?eńskiej jazdy z chińskimi umiej?tno?ciami w zakresie in?ynierii wojskowej oraz u?ycia ?uków i broni palnej przez piechot?. Nale??cy do chor?gwi Chińczycy nauczyli si? równie? od Portugalczyków sztuki odlewania i u?ywania armat.

Pó?nocna Azja w 1636

W 1616 Nurhaczy og?osi? si? w?adc? Pó?niejszego Jin, tym samym uznaj?c si? za kontynuatora d?urd?eńskiego państwa Jin, które podbi?o pó?nocne Chiny w XII wieku. Jednak to dopiero jego nast?pca, Hong Taiji (1626–1643), na dotychczasow? feudaln? organizacj? na?o?y? now? biurokratyczn? struktur? i przesta? by? pierwszym w?ród równych mu mand?urskich ksi???t, staj?c si? jedynym w?ród nich cesarzem, rz?dz?cym za po?rednictwem rekrutuj?cych si? spo?ród cz?onków chor?gwi urz?dników. Rekrutowani przez niego Chińczycy zacz?li tworzy? swoisty cesarski gabinet cieni, z Wielkim Sekretariatem i Sze?cioma Ministerstwami, ?ci?le na?laduj?cy rz?d Mingów. By?o to jawne wyzwanie w stosunku do chińskiego cesarza, który nagle zauwa?y?, i? na pó?nocnym zachodzie zamiast szeregu uznaj?cych jego zwierzchno?? plemion pojawi? si? pretenduj?cy do równego z nim statusu konkurent w walce o w?adz?.

Przyj?cie modelu chińskiego cesarstwa by?o oczywistym krokiem w stron? sinizacji Mand?urów, których w zwi?zku z tym dawna historiografia ujmowa?a jako kolejnych barbarzyńskich zdobywców Chin, adaptuj?cych chiński sposób rz?dzenia i legitymizacji w?adzy, by w rezultacie sta? si? cywilizowanymi Chińczykami. Jak jednak mia?a pokaza? pó?niejsza historia dynastii Qing, nic tak definitywnego nigdy si? nie sta?o. W?adcy Qing odgrywali wiele ról i rz?dzili podporz?dkowanymi sobie ludami (D?urd?enami, Mongo?ami, Tybetańczykami czy Chińczykami) jednocze?nie na wiele ró?nych sposobów. Dla Chińczyków byli Synami Nieba, dla Mongo?ów Wielkimi Chanami, dla Tybetańczyków Czakrawartinami, itd. Cesarstwo Qing mia?o sta? si? ró?norodnym, wieloetnicznym i domy?lnie uniwersalnym imperium, bardzo odmiennym od poprzedzaj?cych je chińskich dynastii.

W walki jakie prowadzi? Nurhaczy w celu zjednoczenia wokó? siebie D?urd?enów bardzo wcze?nie zaanga?owa?y si? plemiona s?siednich Mongo?ów. Zwyci?stwa Nurhaczego sprawi?y, ?e w 1606/7 Cha?chasi zawarli z nim dyplomatyczne porozumienie, nadaj?c mu tytu? chana. G??bsze zaanga?owanie Mand?urów w sprawy mongolskie w latach 20. XVII wieku wi?za?o si? z dzia?aniami przywódcy Czaharów Ligdan-chana (1604-1634), który próbowa? podporz?dkowa? sobie pozosta?ych Mongo?ów. Przeciwdzia?aj?c jego planom restauracji mongolskiego imperium Mand?urowie przeci?gn?li na swoj? stron? wielu mongolskich arystokratów i w 1634 pokonali i zabili Ligdan-chana. Wcieleni w szeregi mand?urskiej armii Mongo?owie zostali zorganizowani w osiem chor?gwi, paralelnych w stosunku do oryginalnych o?miu chor?gwi mand?urskich, za? terytorium po?udniowej Mongolii zosta?o podzielone na 49 chor?gwi, ?których nazwy s? ci?gle widoczne na obecnych mapach Mongolli Wewn?trznej”.

Jazda chor?gwi Nurchaczego szar?uje na chińsk? piechot? Ming uzbrojon? w muszkiety. Rysunek z 1635 roku przedstawiaj?cy bitw? pod Sarhu (1619). Manzhou shilu – dokumenty z czasów panowania Nurchaczego

W tym samym czasie zwyci?stwa Nurhaczego nad si?ami cesarstwa Ming pozwoli?y mu w 1621 zaj?? chiński region Liaodong i now? stolic? jego państwa zosta? Liaoyang. W 1625 roku stolica zosta?a ponownie przeniesiona, tym razem do Shenyangu, przemianowanego na Mukden (rozkwit). W 1629 Hong Taiji po raz pierwszy zdecydowa? si? skierowa? swoje chor?gwie bezpo?rednio przeciwko Chinom. Sforsowa? obwarowania wielkiego muru i zdoby? cztery miasta centralnej równiny: Luanzhou, Qian’an, Zunhua i Yongping. Dwa lata pó?niej Mand?urowie zdobyli strategicznie po?o?one niedaleko wybrze?a Dalinghe (wspó?czesne Linghai). W 1636 w jawnym akcie prowokacji Hong Taiji zmieni? nazw? dynastii na Qing – dla ka?dej osoby zapoznanej z chińskim systemem pi?ciu ?ywio?ów by?o oczywiste, ?e Qing, czyli woda, nieuchronnie zgasi ogień, czyli Ming.

Jednak Hong Taiji nie zdo?a? spe?ni? swoich zapowiedzi. Na prze?omie lat 30. i 40. XVII wieku jego poddani ucierpieli z powodu z?ych zbiorów, co znacznie os?abi?o państwo Qing. Natomiast chor?gwie poczyni?y niewielkie post?py w walce z chińskim genera?em Wu Sangui, którego si?y strzeg?y przej?cia przez prze??cz Shanhai, ostatniej przeszkody przed podej?ciem pod Pekin. W?ród przyzwyczajonych do ci?g?ych sukcesów Mand?urów morale spad?o dramatycznie. Hong Taiji zmar? we wrze?niu 1643 roku. Nast?pc? zosta? jego pi?cioletni syn Fulin (cesarz Shunzhi 1643–1661), a regentem brat Hong Taiji, Dorgon.

Mand?urski podbój Chin

Chiny w pocz?tkach panowania dynastii Qing – zaznaczono terytoria zajmowane przez ch?opskich buntowników, Li Zichenga (zm. 1645) i Zhang Xianzhonga (zm. 1647) oraz pretendentów do tronu z Po?udniowej dynastii Ming

W czasie poprzedniej dekady Chińczycy zostali dotkni?ci przez takie kl?ski jak g?ód, epidemia czy powód? w stopniu znacznie wi?kszym ni? Mand?urowie. Nie mog?c si? doczeka? pomocy ze strony państwa zdesperowani ch?opi przeistoczyli si? w buntowników. Najwa?niejszy z przywódców rebeliantów, Li Zicheng, w 1644 zdoby? Pekin i po ?mierci ostatniego w?adcy dynastii Ming og?osi? si? cesarzem nowej dynastii Shun. Przera?ony brutalno?ci? buntowników, którzy spl?drowali stolic? i wymordowali tysi?ce jej mieszkańców, Wu Sangui zaprosi? Mand?urów do pomocy w t?umieniu powstania. Po??czone si?y armii Dorgona i dawnych ?o?nierzy dynastii Ming pokona?y rebeliantów i 5 czerwca Mand?urowie wkroczyli do zrujnowanego Pekinu.

Przej?cie przez Qing kontroli nad pó?nocnymi Chinami w 1644 by?o niemal bezkrwawe. Lokalne elity z regu?y bez oporu zaakceptowa?y administratorów powiatów przys?anych przez now? dynasti?, preferuj?c ich w stosunku do re?imu ch?opskich buntowników. O?mielony tym szybkim sukcesem na pocz?tku 1645 Dorgon wyda? cesarski edykt nakazuj?cy wszystkim m??czyznom, poddanym Qing, ogoli? przód g?owy na wzór Mand?urów, a reszt? w?osów zwi?za? w warkocz. Ta fryzura (w chińskim nazywana bianzi) mia?a pozosta? oznak? podporz?dkowania Mand?urom przez ca?y okres panowania dynastii, jednak nie przewidzieli oni jakie oburzenie wywo?a ich ??danie w?ród Chińczyków, którzy uwa?ali swoj? tradycyjn? fryzur? nie tylko za odzwierciedlenie ich to?samo?ci kulturowej, ale co wa?niejsze, uznawali golenie g?ów za naruszenie obowi?zku synowskiego wobec rodziców, którzy przekazali im swoje cia?a.

Na wy?ynach ?rodkowych Chin lokalne elity, które wcze?niej zaakceptowa?y pojawienie si? administracji Qing, odpowiedzia?y na edykt buntem. Wycofa?y si? do po?o?onych wysoko w górach twierdz, gdzie broni?y si?, cz?sto do ostatniego ?o?nierza, przez kolejne pi?? lub sze?? lat. Chiński genera? Shi Kefa zdecydowa? si? broni? po?o?onego w delcie Jangcy Yangzhou. Po jego zdobyciu w maju 1645 wi?kszo?? jego ludno?ci zosta?a celowo wymordowana, co mia?o by? ostrze?eniem dla s?siednich obszarów. Pomimo to lokalne elity w delcie Jangcy zdecydowa?y si? powsta? przeciwko swoim niedawnym zdobywcom i w?ciekli genera?owie Mand?urów zarz?dzili masakr? ponad 200 tys. ludzi w siedzibie powiatu Jiading i jeszcze wi?kszej liczby w Jiangyin. Zbiorowa pami?? tych okrucieństw, szczególnie tego w Yangzhou, którego opis sporz?dzony przez naocznego ?wiadka, Wang Xiuchu, kr??y? w podziemiu przez stulecia, mia?a odt?d ju? zawsze prze?ladowa? Qingów.

Wi?kszo?? Chin zosta?a podbita przez Mand?urów w 1645, g?ównie z pomoc? chińskich genera?ów i oddzia?ów, które przy??czy?y si? do zdobywców podczas lub wkrótce po podboju. Pomimo to licz?c od momentu zaj?cia Pekinu Mand?urom zaj??o niemal czterdzie?ci lat wyeliminowanie wszystkich konkurentów do w?adzy, przy czym przez wi?kszo?? tego okresu wcale nie by?o oczywiste, ?e to Qingowie wygraj?. Pocz?tkowo ich najwa?niejszym przeciwnikiem by?a tzw. Po?udniowa dynastia Ming, maj?ca swoje korzenie w mingowskiej praktyce nadawania ksi???tom dynastii lenn w ró?nych cz??ciach cesarstwa. W zwi?zku z powy?szym po ?mierci Chongzhena pojawi?o si? szereg kandydatów do obj?cia po nim sukcesji, ale te? nieuchronnie wybuch? pomi?dzy nimi konflikt, trzeba bowiem by?o rozstrzygn?? kto ma by? w?a?ciwym celem starań lojalistów.

W czerwcu 1644 ksi??? Fu obwo?a? si? cesarzem w Nankinie, jednak panowa? zaledwie rok, po czym zosta? uj?ty i zabity przez si?y Qingów. Nast?pnie ?jeden ksi??? po drugim – z regu?y kilku jednocze?nie – zg?asza?o swoje pretensje do tronu, w?druj?c po kraju w poszukiwaniu schronienia i poparcia w?ród ró?nych paramilitarnych organizacji ruchu oporu lub w?odarzy górskich fortec”. Ostatni z nich, ksi??? Yongming, w 1646 proklamowa? si? cesarzem Yongli, by nast?pnie przez kolejne dwana?cie lat przemyka? przez Guangdong, Guangxi, po?udniowy Hunan i Junnan, za? na koniec uciec do Mjanmy. To tam zosta? pojmany przez Wu Sangui i po tym jak w maju 1662 dokonano na nim egzekucji Mingowie zostali ostatecznie wyt?pieni.

Dzia?ania Qingów w trakcie tzw. ?Rebelii trzech lenników” (1673–1681)

Znacznie powa?niejszym zagro?eniem dla panowania Qingów okaza?a si? rebelia Wu Sangui. Za swoje zas?ugi dla nowej dynastii otrzyma? on lenno w Junnanie, tak samo jak dwóch innych genera?ów dynastii Ming, którzy przeszli na stron? Mand?urów – Shang Kexi w Guangdongu i Geng Jingzhong w Fujian. Na pocz?tku lat 70. XVII wieku cesarz Kangxi (1661–1722) zacz?? naciska? na zniesienie tych lenn, tak by sta?a si? mo?liwa pe?na integracja chińskiego po?udnia z systemem administracyjnym cesarstwa Qing. W tej sytuacji pod koniec 1673 w?adcy trzech lenn wypowiedzieli pos?uszeństwo dynastii Qing, za? Wu Sangui proklamowa? w?asn? dynasti? Zhou. Rebelia obj??a wi?kszo?? po?udniowych prowincji. W odpowiedzi na ofensyw? Wu Kangxi poprowadzi? swoj? armi? w kierunku Jiangxi, by odci?? go od pozosta?ych dwóch lenników i odbi? Yuezhou, jego najbardziej na pó?noc wysuni?t? twierdz?. Ten cel uda?o mu si? osi?gn?? w 1679, po pi?ciu latach zaci?tych walk. To zwyci?stwo przewa?y?o szal? w ?dynastycznej walce na ?mier? i ?ycie” i w ci?gu dwóch lat bunt upad?.

Anonimowy portret cesarza Kangxi. Muzeum Pa?acowe

Najd?u?szy opór zdobywcom z pó?nocy stawia?o morskie imperium kontrolowane przez trzy pokolenia kupieckiej rodziny Zheng z Fujianu. Jego twórc? by? Zheng Zhilong, który w 1628 z dowódcy pirackiej floty z baz? w Xiamen przedzierzgn?? si? w cesarskiego admira?a, co nie przeszkodzi?o mu pó?niej wspó?dzia?a? z Qingami. Ci jednak obawiali si? jego pot?gi i w 1646 wykorzystuj?c zdobyte zaufanie uj?li go i przewie?li do Pekinu, gdzie ?y? jako zak?adnik przez nast?pne pi?tna?cie lat. Jego syn, Zheng Chenggong, zbiurokratyzowa? organizacj?, dziel?c j? na pi?? l?dowych i pi?? morskich kompanii nadzorowanych przez centralne ministerstwa i jako niekwestionowany w?adca Morza Wschodniochińskiego kontrolowa? zamorski handel Chin. Dzia?aj?c w imieniu cesarza Yongli w 1658 zdoby? Zhenjiang, po czym 9 wrze?nia 1659 zaatakowa? Nankin, zosta? jednak odparty. Boj?c si? odwetu Mand?urów w 1662 przeniós? swoj? baz? na Tajwan, sk?d wypar? Holendrów. Za?o?one przez niego na tej wyspie Królestwo Dongning istnia?o a? do 1683, kiedy to po upadku rebelii trzech lenników zosta?o zaj?te w wyniku zmasowanej inwazji si? Kangxi. W ten sposób Qingowie ostatecznie stali si? niekwestionowanymi w?adcami ca?ych Chin.

Wiek pomy?lno?ci

Administracja i gentry

?wi?towanie jubileuszu cesarza Kangxi przedstawione w Pierwszym Zbiorze Ilustracji Wielkiej Ceremonii ?wi?tuj?cej D?ugowieczno??, 1716/1717. Bibliothèque nationale

Chiński d?ugi wiek XVIII, który rozpocz?? si? wraz z ustabilizowaniem w?adzy Mand?urów, a zakończy? w momencie abdykacji Qianlonga (1735–1796) w 1796, w chińskiej historiografii nazywany jest ?wiekiem pomy?lno?ci” (shengshi). Równie? na Zachodzie chiński wiek XVIII uwa?any jest za ostatni z?oty wiek chińskiego cesarstwa, za? amerykański historyk Charles Hucker nie waha? si? nazwa? ówczesnych Chin najprawdopodobniej najbardziej godnym podziwu państwem ?wiata. To wtedy w Europie ukszta?towa? si? powsta?y pod wp?ywem doniesień jezuitów stereotyp Chin jako wzorowej cywilizacji oraz o?wieconej i dobroczynnej monarchii, który istotnie wp?yn?? na ówczesn? filozofi?, podczas gdy w sztuce pojawi?a si? moda na ?chinoiserie” w ogrodach, pagodach, meblach i ceramice.

Wa?n? okoliczno?ci?, która przyczyni?a si? do tego sukcesu, by?a stabilizacja jak? Chiny cieszy?y si? za panowania trzech zdolnych, pracowitych i d?ugowiecznych cesarzy – Kangxi, Yongzhenga (1723–1735) i Qianlonga. Kluczowym czynnikiem dla pomy?lno?ci nowego re?imu by?o przy tym ustanowienie sojuszu pomi?dzy centraln? biurokracj? a lokalnymi elitami, w sinologii okre?lanymi angielskim terminem gentry, na których opiera?a si? ka?da cesarska dynastia. Pocz?tkowo Mand?urowie pozostawali niezdecydowani, na ile odgrywa? rol? konfucjańskich w?adców. Du?? rol? w tym okresie odgrywa?a dawna d?urd?eńska Rada Ksi???t, której przewodniczy? Dorgon, pó?niej za? D?irgalang (zm. 1655) i Ebaj, regent w pierwszych latach panowania Kangxi. Opinie uczonych–literatów by?y wówczas przewa?nie lekcewa?one, za? Chińczyków w praktyce traktowano jak naród podbity. Jednak wraz z aresztowaniem Ebaja przez Kangxi w 1669 ton poliltyki Qingów zacz?? zmierza? w dramatycznie innym kierunku.

Pomimo wszystko to ju? w tym pierwszym okresie Mand?urom uda?o si? zbudowa? fundament przysz?ych wi?zi z chińskimi elitami, nie tyle przez jakie? aktywne dzia?ania, ale poprzez to czego nie zrobili. Za?o?yciel dynastii Ming, Hongwu (1368–1398), po zdobyciu w?adzy przyst?pi? do redystrybucji ziemi, która by?a odbierana wielkim w?a?cicielom i rozdzielana pomi?dzy rodzinne gospodarstwa rolne. ?adne tego typu dzia?ania nie nast?pi?y po ustanowieniu dynastii Qing. Wydzielono wprawdzie cz??? ziemi przeznaczonej dla cesarza, chor?gwi i urz?dników, jednak by?y to przewa?nie tereny Pó?nocnych Chin zdziesi?tkowane przez rebeli? Li Zichenga. Wsz?dzie indziej respektowano prawa dotychczasowych w?a?cicieli i pomagano tym, którzy zostali usuni?ci przez buntowników, w ponownym obj?ciu swoich posiad?o?ci. Kiedy w 1658 w Henanie wybuch?a rebelia na wpó? niewolnych pracowników rolnych, wywo?ana pog?osk?, ?e nowa dynastia og?osi?a ich wyzwolenie, oddzia?y cesarskiej armii szybko po??czy?y si?y z lokalnymi milicjami i brutalnie je st?umi?y.

Odznaka rangi urz?dniczej z pawiem wskazuj?cym na trzeci? rang?. Panowanie Qianlonga (1736–1795). Cleveland Museum of Art

Tak samo jak wcze?niejsze dynastie Qingowie rekrutowali urz?dników na podstawie egzaminów, na których sprawdzano znajomo?? konfucjańskich klasyków i poezji. By?y one przeprowadzane na trzech szczeblach (lokalnym, prowincjonalnym i metropolitalnym) i jedynie niewielki u?amek zdaj?cych móg? liczy? na państwowy urz?d. Niemniej wykszta?cenie klasyczne i udzia? w egzaminach by?y ?wiadectwem pozycji spo?ecznej ?niezale?nie od tego, czy si? je zda?o i otrzyma?o nominacj? na urz?d”. Z punktu widzenia dynastii niezwykle wa?ne by?o, i? ka?dy kto przyst?powa? do egzaminów domy?lnie akceptowa? rz?dy Mand?urów. Egzaminy tworzy?y du?? grup? ludzi, która dobrowolnie poddawa?a si? intensywnemu i wspólnemu kursowi indoktrynacji w ortodoksyjnej ideologii aprobowanej przez państwo. Byli to jednocze?nie najzamo?niejsi i najbardziej wp?ywowi ludzie imperium, tylko oni bowiem mogli po?wi?ci? ca?e lata nauce. ?Ta cudowna edukacyjna instytucja, bardziej ni? jakikolwiek inny czynnik, mog?a utrzymywa? pó?ne cesarstwo Qing w ca?o?ci”.

Admnistracja dynastii Qing przez wspó?czesnych by?a dzielona na ?wewn?trzn?”, zlokalizowan? w Pekinie, oraz ?zewn?trzn?” zlokalizowan? w prowincjach. Najwy?szym szczeblem administracji zewn?trznej by?o osiemna?cie lub wi?cej prowincji oraz generalne gubernatorstwa powo?ywane do pe?nienia niemal tych samych zadań na obszarze szczególnie du?ej prowincji lub kilku prowincji s?si?duj?cych ze sob?. Gubernatorzy prowincji i generalni gubernatorzy byli powo?ywani ju? przez Mingów, ale we wczesnych latach panowania dynastii Qing instytucje te uleg?y modyfikacji i wzmocnieniu. Poni?ej poziomu prowincji znajdowa?a si? prefektura, zarz?dzana przez prefekta, za? jeszcze ni?ej powiat, na którego czele sta? naczelnik powiatu. Przy typowo pi?ciu lub sze?ciu powiatach na prefektur? oraz mniej wi?cej siedmiu do trzynastu prefektur na prowincj? liczba powiatów w ca?ym cesarstwie si?ga?a niemal dwóch tysi?cy. W ludnym powiecie mog?o mieszka? nawet milion ludzi i odpowiedzialny za wszystkie aspekty jego publicznego ?ycia naczelnik powiatu sta? przed niemo?liwym do wykonania zadaniem, z czego wspó?cze?ni dobrze zdawali sobie spraw?.

Nieliczni cesarscy urz?dnicy, dysponuj?cy ?rodkami, o których wszyscy wiedzieli, ?e nie wystarczaj? do wykonania stoj?cych przed nimi zadań, musieli polega? na nieformalnych ?ród?ach dochodu oraz wspó?pracy lokalnych rodów gentry, bez których efektywne rz?dy by?y niemo?liwe. Cz?onkowie gentry tak samo jak urz?dnicy brali udzia? w egzaminach i tym samym odebrali konfucjańskie wykszta?cenie, maj?ce zakorzeni? w nich poczucie odpowiedzialno?ci za dobro publiczne i lojalno?? w stosunku do cesarza. Wspieraj?c administracj? sprawowali oni ró?ne publiczne funkcje, pe?ni?c rol? mediatorów, nadzoruj?c roboty publiczne, a coraz cz??ciej staj?c si? równie? dzier?awcami podatków oraz przywódcami lokalnych milicji. Jednak reprezentowali oni równie? interesy lokalnych spo?eczno?ci, partykularne interesy swoich rodów i swoje w?asne, czasami sprzeczne z agend? rz?du centralnego lub dobrem ca?ej spo?eczno?ci. Pomimo tych w?tpliwo?ci co do ich bezstronno?ci teoretycznie posiadaj?ce w?adz? absolutn? państwo polega?o na nich wykonuj?c niektóre ze swoich podstawowych funkcji.

Niewielki rozmiar formalnego państwa dynastii Qing, w zakresie zarówno personelu, jak i bud?etu, ?by? nie tylko praktyczn? korzy?ci?, ale punktem honoru. ?Humanitarne rz?dy? (renzheng) – sprawowane raczej przez kilku dobrych ludzi ni? przez rozbudowane, interwencjonistyczne instytucje – by?y pozytywn? konfucjańsk? warto?ci? ?wiadomie g?oszon? przez sam re?im". Ten system, cz??ciowo dzi?ki wysokiemu morale biurokracji, dzia?a? ca?kiem dobrze w pomy?lnych okoliczno?ciach wieku XVIII. Jednak gdy w ostatnim stuleciu panowania Mand?urów Chiny stan??y wobec wyzwania rosn?cej presji demograficznej, spo?ecznej z?o?ono?ci i mobilno?ci oraz mi?dzynarodowej rywalizacji i imperializmu brak administracji zdolnej do zmobilizowania zasobów kraju na wi?ksz? ni? wcze?niejsza skal? sta? si? pal?cym problemem. Pomimo formalnie tej samej liczby jednostek administracyjnych i urz?dników by podo?a? zwi?kszonemu zakresowi obowi?zków biurokracja rozrasta?a si? poprzez powi?kszanie personelu pomocniczego, finansowanego z pó?legalnych op?at za ró?ne publiczne us?ugi oraz kontrybucji gentry. Te dora?ne ?rodki zaradcze nie zmienia?y jednak zasadniczo sytuacji, w której administracja nie potrafi?a przeobrazi? si? by sprosta? nowym wyzwaniom.

O ile administracja terenowa (?zewn?trzna”) cesarstwa Mand?urów by?a raczej prost? kontynuacj? systemu odziedziczonego po dynastii Ming, o tyle administracja centralna (?wewn?trzna”) uleg?a powa?niejszemu przeobra?eniu. Jak ju? wspomniano powy?ej, jeszcze przed zaj?ciem Chin Mand?urowie powo?ali Wielki Sekretariat i Sze?? ministerstw na wzór rz?du Mingów. Te dawne instytucje by?y jednak niezbyt efektywne i stopniowo wiele z ich funkcji zosta?o przej?tych przez trzy nowe powo?ane przez Qingów organy, operuj?ce poza regularn? biurokracj? i obsadzone raczej przez osobistych klientów cesarza, ni? zwyci?zców egzaminów. Pierwszym z nich by?o Ministerstwo Obszarów Podporz?dkowanych (Lifan Yuan), ustanowione w 1638, pierwszy organ w historii Chin powo?any specjalnie do administrowania obszarami poza w?a?ciwymi Chinami – Mongoli?, Tybetem i innymi. Do jego najwa?niejszych zadań nale?a?o inscenizowanie rozbudowanych rytua?ów symbolicznie integruj?cych spo?eczno?ci Azji Wewn?trznej w ramach imperium Qingów, takich jak cesarskie polowanie maj?ce swoje korzenie w zwyczajach D?urd?enów. Chińscy uczeni-literaci byli niemal ca?kowicie wy??czeni z dzia?ania tej kluczowej instytucji, która w znacznym stopniu by?a prowadzona w innych ni? chiński j?zykach.

Skrzynia do transportu jedzenia wykonana w ko?ci s?oniowej, druga po?owa XVIII lub pocz?tek XIX stulecia. Narodowe Muzeum Pa?acowe

Drugim z tych nowo powo?anych organów by? Departament Cesarskiego Dworu, odgrywaj?cy rol? prywatnej s?u?by cesarza oraz instytucji zarz?dzaj?cej jego ró?nymi prywatnymi interesami. Formalnie powo?any przez Ebaja w 1661, w rzeczywisto?ci posiada? on znacznie d?u?sz? prehistori?, wywodzi? si? bowiem z osobistego monopolu d?urd?eńskich wodzów na handel ?eń–szeniem i ich praw do posiad?o?ci ziemskich rodu panuj?cego. Zatrudnia? on cz?onków chor?gwi i niewolnych s?u??cych i tym samym mia? uniemo?liwi? wzrost pot?gi cesarskich eunuchów. Dysponowa? w?asnym skarbem, ogromnymi dochodami z ziemi, monopoli handlowych, op?at celnych, akcyzy solnej, manufaktur jedwabiu, po?yczek, grzywien i danin. W ten sposób ?w?adcy Qing zachowali wielkie bogactwa pod swoj? bezpo?redni? kontrol? i poza zasi?giem cywilnej administracji”.

Memoria? skierowany do cesarza Kangxi przez generalnego gubernatora Liangguang z cesarsk? odpowiedzi? zaznaczon? na czerwono (1719). Archiwa Państwowe Kantonu

Najwa?niejsz? z mand?urskich innowacji w administracji centralnej by?o bez w?tpienia powstanie Wielkie Rady. Wywodzi?a si? ona z nieformalnej grupy doradców, która towarzyszy?a cesarzowi Kangxi podczas jego kampanii, doradzaj?c mu zarówno w sprawach wojskowych, jak i bie??cych sprawach państwa rozstrzyganych w jego polowej kwaterze. W ostatnich latach jego ?ycia i za panowania jego syna Yongzhenga to nieformalne cia?o doradcze przekszta?ci?o si? w sta?? tajn? rad?, ?której zakres w?adzy rozszerzy? si? na wszystkie dziedziny cesarskiej polityki”. Wielka Rada sk?ada?a si? przeci?tnie z siedmiu osób i chocia? szczególnie zaufany chiński minister móg? zosta? w??czony w jej sk?ad, to zdecydowanie przewa?ali w niej Mand?urowie, a jej czo?owi cz?onkowie cz?sto rekrutowali si? spo?ród najbli?szych przyjació? i krewnych cesarza. Nadzwyczajny zakres swojej w?adzy Wielka Rada w du?ej mierze zawdzi?cza?a instytucji tajnych memoria?ów (zouzhe), które by?y przekazywane bezpo?rednio do cesarza od okre?lonych urz?dników w prowincjach, z pomini?ciem zwyczajnego biurokratycznego obiegu pomi?dzy Wielkim Sekretariatem i Sze?cioma Ministerstwami. Wielka Rada okaza?a si? skutecznym narz?dziem osobistych rz?dów dla zdolniejszych cesarzy dynastii Qing, pozwalaj?c na bezpo?redni kontakt z prowincjonaln? administracj? i ministerialnymi organami rz?du centralnego, a w pó?nym okresie panowania dynastii ?osi?gn??a co?, do czego nie by? zdolny Wielki Sekretariat w epoce Ming – przej??a zwiotcza?e przywództwo w sytuacji gdy tron straci? swój wigor”.

Mand?urowie stosowali system podwójnych nominacji, polegaj?cy na tym, ?e wa?ne funkcje powierzano Chińczykowi i Mand?urowi (tak? podwójn? obsad? mia?y m. in. kierownictwa Sze?ciu Ministerstw). Na pocz?tku swych rz?dów polegali g?ównie na cz?onkach chor?gwi, za? ?ostatecznie przyj??a si? formu?a, ?eby do wykonania roboty mie? zdolnych Chińczyków, a do ich kontrolowania lojalnych Mand?urów”. W stolicy przewa?ali liczebnie Mand?urowie, którzy zawdzi?czali swoj? pozycj? osobistym powi?zaniom z rodem panuj?cym, za? w prowincjach rekrutowani na podstawie egzaminów Chińczycy. Cz?sto mand?urski gubernator generalny mia? pod sob? dwie prowincje zarz?dzane przez chińskich gubernatorów. Generalnie Mand?urowie byli nadreprezentowani na najwy?szych stanowiskach oraz w armii. Liczba tych, którzy kupili sobie urz?d, by?a znacz?co wy?sza ni? w czasach Mingów, zw?aszcza po 1850. Oprócz chińskiego j?zykami urz?dowymi by?y równie? mand?urski, mongolski, oraz w pewnym stopniu tybetański i wiele wa?nych dokumentów nie by?o dost?pnych dla chińskich urz?dników. Chocia? prawd? jest, ?e wi?kszo?? cz?onków chor?gwi z biegiem czasu straci?a umiej?tno?? pos?ugiwania si? mand?urskim, to przez d?ugi czas pe?ni? on rol? lingua franca na szczytach w?adzy.

Demograficzna eksplozja i gospodarka rolna

Oficjalny portret cesarza Yongzhenga (1723–1735). Muzeum Pa?acowe

Europejscy obserwatorzy wieku o?wiecenia byli na ogó? oszo?omieni chińskim wyrafinowaniem i przepychem. Chocia? tego rodzaju uogólnienia ze swej natury pozostaj? problematyczne, to tacy historycy jak Kenneth Pomeranz utrzymuj?, ?e w XVIII wieku ?redni standard ?ycia w cesarstwie Qing by? wy?szy ni? w Zachodniej Europie. Najbardziej spektakularnym wska?nikiem ówczesnego ekonomicznego rozwoju by? wzrost populacji, która z oko?o 150 mln w 1700 wzros?a do 300 lub wi?cej w 1800 i by? mo?e 450 mln w 1850, w przededniu rebelii tajpingów. Ju? na pocz?tku XVIII stulecia cesarze dynastii Qing dostrzegli ?e liczba ich poddanych ro?nie w niebezpiecznym tempie, jednak wzrost populacji by? tak powszechnie uto?samiany z dobrymi rz?dami, i? pomys? u?ycia narz?dzi fiskalnych lub innych w celu powstrzymania urodzeń by? nie do pomy?lenia. Ostatecznie ta demograficzna eksplozja, której nie towarzyszy? odpowiadaj?cy jej technologiczny rozwój, wywar?a tak wielk? presj? na ekologiczne zasoby kraju, ?e w XIX wieku system spo?eczno–polityczny okaza? si? niezdolny do utrzymania dotychczasowego poziomu ?ycia, a Chiny sta?y si? krajem g?odu.

Wzrost populacji by? mo?liwy dzi?ki wprowadzeniu nieznanych wcze?niej ro?lin pochodz?cych z Nowego ?wiata, zagospodarowaniu nowych terenów oraz importowi ?ywno?ci. Kukurydza, ziemniaki, bataty i orzeszki ziemne mog?y by? uprawiane na górzystych i ubogich ziemiach i s?u?y?y jako swoisty hamulec przeciwko g?odowi w okresie nieudanych zbiorów preferowanych podstawowych zbó?, takich jak ry? i pszenica. Podobnie jak w ówczesnej Europie, wzrost ludno?ci w Chinach epoki Qing by? mo?liwy dzi?ki spadaj?cej ?miertelno?ci. Rozpowszechnienie wy?ej wymienionych nowych ro?lin sprawi?o, ?e rozwi?zano problem ?mierci z niedo?ywienia. Ospa prawdziwa, wielki zabójca w siedemnastym stuleciu, by?a kontrolowana przez rozpowszechnienie inokulacji. Lepsza opieka medyczna zmniejszy?a ?miertelno?? niemowl?t, jednak prawdopodobnie najwa?niejszym elementem w chińskim wzro?cie populacji by? spadek dzieciobójstwa, stosowanego przede wszystkim w przypadku dziewczynek. Z końcem XVII stulecia, gdy zapanowa? pokój i pojawi?a si? mo?liwo?? zasiedlenia nowych ziem i zdobycia ?rodków do ?ycia poddani cesarstwa zacz?li coraz rzadziej odwo?ywa? si? do praktyki zabijania lub porzucania noworodków, chocia? mieli do niej powróci? w XIX wieku.

Strona z tomu Oranie, sianie, prz?dzenie i tkanie wykonanego w drzeworycie przez Zhu Gui i pokolorowanego przez Jiao Bingzhena, 1696. Chester Beatty Library

W Europie, która przechodzi?a strukturalne zmiany w swojej ekonomii od rolnictwa do produkcji, terenami na których dosz?o do najwi?kszego wzrostu populacji by?y wi?ksze miasta i otaczaj?ce je tereny wiejskie. W Chinach by?o na odwrót – wzrost demograficzny by? niewielki w najbardziej zurbanizowanych cz??ciach imperium, za to osadnictwo rozkwita?o na terenach pogranicza i wy?ynach, gdzie mo?na by?o zaj?? pod upraw? now? ziemi?. Oznacza?o to nie tylko wzrost populacji, ale równie? migracj? na wielk? skal?. Ju? Kangxi by zwi?kszy? ilo?? uprawianej ziemi popiera? migracj? z przeludnionych regionów Centralnych i Po?udniowych Chin, gdzie ludzie uciekali przed mand?urskim podbojem, do prowincji wyludnionych w wyniku rebelii i wojny. Najbardziej spektakularnym przyk?adem tej polityki by? Syczuan, którego du?a cz??? zamieni?a si? w pustkowie w wyniku rzezi dokonywanych przez Zhang Xianzhonga. Popularne powiedzenie ?Huguang zape?ni? Syczuan” opisywa?o masow? migracj? ludzi z Hunan–Hubei i Guangdong–Guangxi, wspieran? przez państwo poprzez takie narz?dzia jak wakacje podatkowe oraz darowizny nasion i zwierz?t. W rezultacie tej polityki Syczuan sta? si? najludniejsz? chińsk? prowincj?, któr? to pozycj? utrzyma? do dzisiaj, za? pod koniec XVIII stulecia ok. 85 procent jego mieszkańców by?o obcego pochodzenia.

Kolonizacja cz?sto odbywa?a si? równie? spontanicznie, bez udzia?u państwa, czego dobrym przyk?adem jest Tajwan. A? do 1875 dwór na ró?ne sposoby stara? si? powstrzyma? zasiedlanie Tajwanu przez Chińczyków, po cz??ci dlatego ?e chcia? unikn?? konfliktu z aborygenami. Jednak g?odni ziemi mieszkańcy po?udniowego Fujianu emigrowali na Tajwan ignoruj?c rz?dowe zakazy. Podobna sytuacja wyst?pi?a w Junnanie, Guizhou i przylegaj?cych do nich cz??ciach Syczuanu, Hunanu i Guangxi. Od dawna nale?a?y one do cesarstwa, ale zamieszkiwane przez miejscowe ludy, przez Chińczyków okre?lane zbiorcz? nazw? Miao, by?y w du?ej cz??ci administrowane we wspó?pracy z lokalnymi plemiennymi wodzami, w ramach systemu tusi. W XVIII wieku w regionie pojawi?a si? jednak bezprecedensowa fala walcz?cych z Miao o dost?p do ziemi chińskich osadników i napi?cia pomi?dzy tymi grupami skutkowa?y wi?ksz? obecno?ci? próbuj?cych zaprowadzi? porz?dek chińskiej administracji i wojska. W latach 20. XVIII wieku zdecydowano si? na obj?cie regionu regularn? chińsk? administracj?. W latach 1735 do 1736 Mand?urowie brutalnie st?umili rebeli? stopniowo trac?cych swoj? ziemi? i autonomi? Miao w Guizhou, za? pomi?dzy 1795 a 1806 musieli walczy? z wielk? rebeli?, która obj??a pi?? prefektur w Hunanie i Guizhou.

Pola tarasowe w prowincji Junnan

Chińczycy zdobywali now? ziemi? nie tylko osiedlaj?c si? na dotychczas s?abo zaludnionych rubie?ach cesarstwa, ale tak?e bior?c pod upraw? nowe tereny na obszarze Chin w?a?ciwych. W XVIII wieku chińska cywilizacja przenios?a si? zdecydowanie w gór?, powi?kszaj?c powierzchni? upraw ry?u poprzez tarasowanie wzgórz i gór w ca?ych po?udniowych Chinach. Nowi osadnicy, którzy zajmowali si? wypalaniem i wycinaniem górskich lasów, na Po?udniu stali si? znani jako pogardzani ?ludzie sza?asów” (pengmin). Nieco inn? grup? stanowili Hakka, którzy osiedli na wy?ynach i poprzez stulecia zawieranych pomi?dzy sob? ma??eństw i ?ycia w izolacji stopniowo wykszta?cili specyficzne fizyczne cechy i kulturaln? to?samo?? opart? na w?asnym dialekcie, kuchni i spo?ecznych praktykach takich jak odrzucenie kr?powania stóp. ?yli w pe?nej napi?cia symbiozie ze swoimi ni?ej mieszkaj?cymi s?siadami, od których kupowali ziarno, podczas gdy oni sami koncentrowali si? na uprawie herbaty, indygo i tytoniu.

Sponsorowana przez państwo i spontaniczna kolonizacja zapewni?a Chińczykom nowe ziemie, ale jednocze?nie doprowadzi?a do zetkni?cia si? ze sob? izolowanych wcze?niej spo?eczno?ci i wybuchu etnicznych napi?? pomi?dzy starymi mieszkańcami, a nowymi osadnikami, którzy czasami przybierali now? to?samo??, tak jak Hakka czy Tanka. Czasami te napi?cia eskalowa?y w postaci skierowanych przeciwko w?adzom rebelii, które sta?y si? du?o cz?stsze w wieku XIX, kiedy zakończy?a si? epoka dobrobytu. Nowe ziemie, takie jak tarasowe pola, przynosi?y z regu?y mniej plonów ni? wcze?niej zagospodarowane tereny lepiej nadaj?ce si? pod upraw? i przy braku technologicznego post?pu w chińskim rolnictwie zacz??o dzia?a? prawo malej?cych przychodów. Jednocze?nie nadmiar si?y roboczej sprawia?, ?e wszelkie wynalazki oszcz?dzaj?ce prace sta?y si? mniej potrzebne, a w wieku XIX wydawa?o si?, ?e maszyny odbieraj? ludziom ?rodki utrzymania. Poniewa? nadal brakowa?o ?ywno?ci, zdesperowani cesarze uciekli si? do importu ry?u z Azji Po?udniowo–Wschodniej, co by?o szczególnie wa?ne w latach nieurodzaju. Te dzia?ania zakończy?y si? sukcesem, ale postawi?y pod znakiem zapytania samowystarczalno?? Chin.

Handel, przemys?, finanse i urbanizacja

Chine de commande – talerz z herbem rodu Herzele, ok. 1740. Narodowe Muzeum Pa?acowe

Chiny importowa?y z zagranicy nie tylko ?ywno??, ale równie? tkaniny i inne przedmioty domowego u?ytku. Po raz pierwszy chiński handel zagraniczny sta? si? ukierunkowany raczej na zaspokajanie potrzeb zwyk?ych konsumentów, a nie dworu i elity. By? to milowy krok w historii zamorskiego handlu, ?poniewa? konsumenci po raz pierwszy dyktowali regu?y handlu zagranicznego”. W tym handlu ogromn? rol? odgrywali Chińczycy zamorscy, pe?ni?c rol? po?rednika pomi?dzy mieszkańcami Azji Po?udniowo–Wschodniej a Chinami. Wraz z towarami przywozili do Chin nowe dobra konsumenckie i zwyczaje, takie jak palenie opium, w ten sposób spe?niaj?c obawy konserwatynwego rz?du. Wkrótce chińska diaspora w Azji Po?udniowo–Wschodniej zacz??a wytwarza? ka?dy towar, jakiego Chiny sobie za?yczy?y, czego opium jest dobrym przyk?adem, ?zamieniaj?c region w zagraniczn? stref? produkcyjn? Chin. Ten proces trwa do dzisiaj”.

Chiny mog?y sobie pozwoli? na importowanie dóbr z zagranicy, poniewa? same eksportowa?y wysokiej jako?ci towary, takie jak porcelana (zobacz Chine de commande), jedwab czy herbata, o znacznie wi?kszej warto?ci. W zamian za nie do Chin przybywa?o srebro z Nowego ?wiata, które sta?o si? standardowym ?rodkiem p?atniczym, przy czym nie wybijano z niego monety, ale wa?ono i dzielono na taele i uncje. Masowy nap?yw srebra ju? w epoce Ming powodowa? zamienianie ró?nych danin na rzecz państwa na jeden pobierany w srebrze podatek, nazywany Pojedynczym Biczem, która to tendencja osi?gn??a kulminacj? w reformach pó?nej ery Kangxi. Równie? ilo?? drobnego, miedzianego pieni?dza uleg?a zwi?kszeniu, co wi??e si? ze zwi?kszonym wydobyciem miedzi na po?udniowym zachodzie po zniesieniu ograniczeń prywatnego wydobycia. Zwi?kszony obieg pieni?dza sprzyja? rozwojowi handlu i ?po raz pierwszy w swej historii Chiny sta?y si? w wi?kszo?ci zintegrowanym rynkiem dóbr codziennej konsumpcji, takich jak zbo?e i tkaniny”. Sprzyja?o temu równie? zniesienie ograniczeń w przemieszczaniu si? ludzi, egzekwowanie umów i prawa w?asno?ci oraz wyeliminowanie karteli (bachi) i innych ograniczeń w obiegu towarów. W rezultacie ludzie i dobra przemieszczali si? tam i z powrotem pomi?dzy ró?nymi miejscami i regionami, co sprzyja?o lokalnej specjalizacji.

Rozwój krajowego handlu, któremu towarzyszy? wzrost ludno?ci, mia? zatem swój pocz?tek w rolnictwie. Produkty rolne i r?kodzielnicze z gospodarstw wiejskich przeznaczone na sprzeda? ?powodowa?y stopniowe poszerzanie arterii handlowych w makroregionach i pomi?dzy nimi. I tak, surow? bawe?n? z pó?nocnych Chin mo?na by?o przewie?? Wielkim Kana?em do o?rodków produkcji tekstylnej w rejonie dolnej Jangcy. Rejon Szanghaju sta? si? przez jaki? czas g?ównym eksporterem prz?dzy bawe?nianej do Guangdongu. Wyspecjalizowane wyroby, takie jak ceramika z wytwórni w Jingdezhen w prowincji Jiangxi, sprzedawano naturalnie poza granicami regionu i wysy?ano we wszystkich kierunkach, a prasowan? herbat? z centralnych Chin wo?ono w gór? rzeki Han na targi herbaciano-końskie na granicy z Azj? Wewn?trzn?”. Handel i podzia? pracy, dzi?ki któremu w wielu regionach jako?? ?ycia znacz?co si? poprawi?a, by? mo?liwy dzi?ki lepszej sieci transportu, obejmuj?cej przede wszystkim kana?y i inne drogi wodne. Chocia? wi?kszo?? produktów gospodarstw wiejskich nadal by?a konsumowana na miejscu, z końcem XVIII wieku wi?cej ni? jedna dziesi?ta zbo?a cesarstwa, jedna czwarta jego surowej bawe?ny, po?owa jego bawe?nianych tkanin, 90 procent jego surowego jedwabiu i niemal ca?a jego herbata by?a produkowana na sprzeda?. Chocia? chińska populacja nadal w ogromnej wi?kszo?ci sk?ada?a si? z rolników, a Chiny przez d?ugi czas by?y postrzegane na Zachodzie jako modelowe spo?eczeństwo rolnicze, to w ?rodkowym okresie Qing by?y one by? mo?e najbardziej skomercjalizowanym krajem ?wiata.

Parawan koromandelski z końca XVII w. ze scenami z ?ycia pa?acowego. Muzeum Calouste Gulbenkiana

Proces rafinacji i przetwarzania coraz liczniejszych upraw rynkowych zaowocowa? równie? eksplozj? wyrobów r?kodzie?a. Rzemios?o, takie jak prz?dzenie i tkanie bawe?ny lub jedwabiu, prawdopodobnie w wi?kszo?ci by?o pobocznym zaj?ciem rolników. Jednak coraz wi?ksza cz??? obejmowa?a pracuj?ce na wi?ksz? skal? warsztaty polegaj?ce na pracy zatrudnionych w nich rzemie?lników. W po?owie XVIII wieku w Suzhou znajdowa?y si? 33 wytwórnie papieru i nie mniej ni? 450 farbiarni tkanin. Tego rodzaju kapitalistyczne przedsi?wzi?cia by? mo?e w najbardziej dramatyczny sposób rozwin??y si? w obszarze górnictwa. Zapotrzebowanie na miedzian? monet? zmusi?o Yongzhenga i Qianlonga do wyra?ania zgody na otwieranie przez kupców coraz wi?kszych kopalni miedzi, pomimo tego, ?e obawiali si? oni powi?kszaj?cej si? masy pozbawionych rodzin, awanturniczych górników. Gospodarstwa rolne by?y zatem skomercjalizowane, ale przy maksymalnym wk?adzie pracy, znacznie przekraczaj?cym punkt zmniejszania si? przychodu, oraz przy minimalnym wk?adzie kapita?u. W rezultacie gospodarstwom opartym na pracy najemnej i miejskim wytwórniom trudno by?o konkurowa? z rodzinnym ch?opskim gospodarstwem.

Rozwój handlu prowadzi? do udoskonaleń w technikach finansowych. W osiemnastym wieku operatorzy kopalni w?gla stworzyli system finansowania, który bardzo przypomina? sprzeda? akcji. Kupcy operuj?cy kopalniami soli w po?udniowym Syczuanie mobilizowali kapita? poprzez linea?owe trusty, tworz?c partnerstwa o wielkie skali i elastyczno?ci oraz buduj?c profesjonalne biura zarz?dzaj?ce nadzoruj?ce ró?ne operacje. Bankierzy z Ningbo, którzy od końca XVIII wieku dominowali w szanghajskim ?wiecie finansów, stworzyli poj?cie taela transferowego ?eby móc bilansowa? z dnia na dzień swoje rachunki. Banki z Shanxi zajmuj?ce si? transferem pieni?dzy powsta?y z rodzinnych spó?ek w miastach wzd?u? rzeki Fen. W XIX wieku wypracowa?y one sposoby transferu funduszy za pomoc? akredytyw i zleceń dla swoich filii w innych regionach, ?eby unikn?? konieczno?ci wo?enia po ca?ym kraju srebra w kruszcu. Pojawi?y si? wówczas takie innowacje jak weksle, depozyty bankowe, ksi?ga przelewów funduszy mi?dzy deponentami, kredyt ponad pokrycie rachunku i akredytywy zbywalne i przenoszalne.

Siedziba gildii kupieckiej w Xiamen ze ?wi?tyni? po?wi?con? Mazu, 1870 lub 1871

Pomimo wszystkich tych innowacji w Chinach nigdy nie powsta?a koncepcja przedsi?biorstwa jako osoby prawnej. Du?e firmy by?y przedsi?biorstwami rodzinnymi i opiera?y si? na ca?ej sieci przyja?ni i zobowi?zań wynikaj?cych z pokrewieństwa i osobistych stosunków. W celu zagwarantowania sobie dobrej wiary swoich partnerów handlowych chińscy kupcy polegali przede wszystkim na (guanxi), szeroko rozumianych wi?zach pokrewieństwa oraz wspólnego lokalnego pochodzenia. W XVIII wieku najwa?niejsi kupcy wywodzili swoje pochodzenie z prefektury Huizhou (w przybli?eniu dzis. Huangshan) oraz prowincji Shanxi. W nastepnym stuleciu do??czyli do nich, by nast?pnie ich zast?pi?, kupcy z Ningbo i Kantonu, którzy dysponowali od dawna kultywowan? sieci? powi?zań z handlem zamorskim. W wa?niejszych o?rodkach handlu tworzy?y si? kupieckie gildie, które zbiera?y razem kupuj?cych i sprzedaj?cych, gwarantuj?c dobr? wiar? obu stron, standaryzowa?y miary i wagi oraz procedury transakcji, zbiera?y podatki po?rednie od transakcji w imieniu rz?du i zawiadywa?y magazynami, stajniami i zajazdami. Z biegiem czasu mno?y?y si? funkcje i wp?ywy gildii, które utrzymywa?y stra? po?arn?, subsydiowa?y dobroczynno??, mog?y dba? o stan dróg, budowa? mosty i doskonali? system zaopatrzenie w wod?. Krótko mówi?c, ?gildie sta?y si? instytucjami municypalnymi i potrafi?y zorganizowa? milicj?, bojkot, mediacj? w sporach handlowych, nie podlegaj?c jednocze?nie bezpo?redniej kontroli lokalnego naczelnika”.

Wzrost znaczenia gildii, a? do zdominowania handlu krajowego, by? najwa?niejszym czynnikiem wyró?niaj?cym kupiectwo epoki Qing. Jeszcze do niedawna najwa?niejsi zachodni uczeni s?dzili – traktuj?c dos?ownie konfucjańskie zalecenia co do prymatu rolnictwa – ?e mand?urska administracja traktowa?a kupców z pogard? i ?wiadomie prowadzi?a polityk? szkodliw? dla handlu. W rzeczywisto?ci Aisin Gioro i ich sojusznicy w Mand?urii wyro?li na pot?g? opieraj?c si? na handlu i w przeciwieństwie do ich poprzedników z dynastii Ming od pocz?tku byli zaanga?owani w jego wspieranie. Ci?gle rosn?ca populacja sprawi?a, ?e administracja sprzyja?a wolnemu handlowi, który pomaga? zaspokaja? potrzeby poddanych cesarstwa, rezygnuj?c z takich dawnych polityk jak sztywne ustalanie cen. Je?li dokonywano interwencji, to starano si? raczej wspó?dzia?a? z prawami rynku, ni? dzia?a? przeciwko nim. Doskona?ym przyk?adem takiej polityki jest system ?zawsze pe?nych spichlerzy” (changpingcang), za którego pomoc? stabilizowano ceny zbo?a, kupuj?c jego nadmiar w porze ?niw i sprzedaj?c je na przednówku. Dzia?a? on nadzwyczaj sprawnie do momentu kiedy w 1748 Qianlong stwierdzi?, i? przyczynia si? do ogólnego trendu wzrostu cen zbo?a i zacz?? ogranicza? jego skupowanie.

W cesarskich Chinach zawsze istnia?y ogromne miasta, które pe?ni?y funkcj? regionalnych centrów administracyjnych i garnizonów. Funkcjonowa?y one jednak w ?rodowisku, które poza tym by?o zdecydowanie wiejskie, bardzo niewiele bowiem by?o miast ?rednich i ma?ych. Komercjalizacja wsi do jakiej dosz?o w pó?nej epoce Ming i Qing prowadzi?a do rozkwitu miast targowych, zwi?zanych równie? z przemys?em, których nie zak?adano jako o?rodków administracyjnych. Rozwój handlu na jego ró?nych szczeblach skutkowa? rozwini?ciem si? ca?ej hierarchii miast i miasteczek, które powsta?y by obs?ugiwa? wymian? pomi?dzy wsi? a wielkimi metropoliami. W rezultacie dawne wielkie miasta, takie jak Pekin, Suzhou, Kanton, Nankin czy Wuchang, prawdopodobnie w epoce Qing nie by?y wcale wi?ksze ni? za dynastii Song, poniewa? proces urbanizacji rozegra? si? poza nimi. Elit? miejsk? tworzyli kupcy, za? ogromn? rol? w ?yciu tych nowych miast odgrywa?y kupieckie gildie.

Mapa dostatniego ?ycia (盛世滋生圖; Shèngshì zīshēng tú). Obraz Xu Yanga z 1770 roku na 12-metrowym zwoju jedwabnym. Przechowywany w muzeum w Shenyang. Przedstawia wizyt? cesarza Qianlonga w Suzhou. Dzie?o bardzo szczegó?owo opisuje dobrobyt i wyrafinowanie codziennego ?ycia chińskiego miasta za rz?dów dynastii Qing. Ruchliwe ulice otoczone s? licznymi restauracjami i sklepami, sprzedaj?cymi wszelkiego rodzaju towary – od ?wie?ych ryb po jedwab. Wida? ponad 2000 budowli. W?ród prawie 5000 postaci s? liczni kupcy i handlarze. Po Wielkim Kanale p?ynie ponad 400 barek i ?odzi pasa?erskich. Mur oddziela dzielnic? mand?ursk?, w której stacjonuje garnizon chor?gwi, od dzielnicy chińskiej. Gdy cesarz, w towarzystwie du?ej ?wity, wje?d?a na bia?ym koniu do Suzhou, elegancko ubrani mieszkańcy k?aniaj? si? mu z szacunkiem

System podatkowy

Miedziana moneta z czasów panowania Qianlonga (1736-1795)

Pomimo rozwoju handlu i rzemios?a przychody dynastii Qing pochodzi?y g?ównie z opodatkowania rolnictwa. Podatek ziemski ??czy? ze sob? pog?ówne pobierane od ka?dego m?skiego cz?onka domostwa i podatek od jednostki ziemi, pobierany na podstawie prognozowanych zbiorów. Yongzheng postanowi? jednak zrezygnowa? z pog?ównego, ograniczaj?c si? jedynie do pobierania podatku od jednostki ziemi, tym samym zmniejszaj?c obci??enie najbiedniejszych gospodarstw, a zwi?kszaj?c cz??? podatku p?acon? przez rzeczywistych w?a?cicieli ziemi.

W pocz?tkowym okresie panowania dynastii dla celów podatkowych Mand?urowie opierali si? na katastrze nieruchomo?ci przeprowadzonym w czasach dynastii Ming, który by? od dawna nieaktualny ju? w momencie upadku ich poprzedników. Szczególnie w przypadku regionu delty Jangcy kwoty nale?nych podatków by?y ustalone na bardzo wysokim poziomie i zarówno poborcy podatków, jak i podatnicy zdawali sobie spraw?, ?e w praktyce s? one nie?ci?galne. W tej sytuacji w rzeczywisto?ci pobierano du?o mniejsz?, zwyczajowo przyj?t? sum?, reszt? traktuj?c jako zaleg?o?ci, co do których nikt nie oczekiwa?, ?e kiedykolwiek zostan? sp?acone. W 1661 Ebaj podj?? kroki zmierzaj?ce do sp?aty tych nale?no?ci, przy okazji wtr?caj?c do wi?zień wielu wp?ywowych cz?onków gentry. Gwa?towny sprzeciw jaki wzbudzi?y te kroki w?ród ziemskiej elity zmusi? go do wycofania si? ze swoich zamiarów i uwolnienia uwi?zionych. Sprawy zamkni?to zawieraj?c ugody, za? dotychczasowy ?ad podatkowy pozosta? niezmieniony.

Jedyny przeprowadzony na terenie ca?ego imperium kataster epoki Qing zosta? opublikowany w 1712. W nast?pnym roku Kangxi og?osi?, i? produktywno?? cesarstwa osi?gn??a poziom szczytu dynastii Ming i nie ma potrzeby podwy?szania podatku ziemskiego w przysz?o?ci, poniewa? potrzeby finansowe państwa s? zabezpieczone. By?a to prawdopodobnie najdonio?lejsza decyzja ca?ego jego panowania, bowiem pomimo inflacji, technologicznego post?pu, coraz bardziej z?o?onego spo?eczeństwa i cz?sto dramatycznych nowych wyzwań jego nast?pcy nie mogli podwy?szy? podatku ziemskiego bez nara?ania si? na zarzut dzia?ania niezgodnego z synowsk? nabo?no?ci? nale?n? Kangxi.

Nie istnia?y podatki obci??aj?ce inne ni? rolne nieruchomo?ci, takie jak sklepy czy warsztaty rzemie?lnicze, od których pobierano jedynie op?aty od rejestracji tytu?u w?asno?ci i sprzeda?y. By?o równie? bardzo niewiele podatków od produkcji rzemie?lniczej, handlu hurtowego czy sprzeda?y detalicznej. Chocia? szereg podatków po?rednich obci??a?a aktywno?? kupców, to sektor komercyjny w wi?kszej cz??ci pozostawa? przeoczony przez państwo. Pobierano niewielkie c?a i myta, oraz czerpano dochody z monopolu solnego i górnictwa, w szczególno?ci wydobycia srebra i miedzi. Do nieregularnych dochodów nale?y zaliczy? mniej lub bardziej dobrowolne kontrybucje lub dora?ne op?aty, maj?ce na celu sfinansowanie ró?nych publicznych przedsi?wzi??, oraz rosn?c? pod koniec XVIII wieku sprzeda? urz?dów. A? do ostatniego pó?wiecza rz?dów Qingów wszystkie nierolnicze ?ród?a przychodów pozostawa?y tylko niewielk? cz??ci? kwot uzyskiwanych z podatku ziemskiego.

W sumie zatem państwo pobiera?o stosunkowo niewielkie podatki, co wi??e si? równie? z przywi?zaniem do polityki humanitarnych rz?dów, objawiaj?cym si? cho?by w kilkukrotnym obni?aniu podatków, szczególnie w pomy?lnych dekadach po?owy XVIII stulecia. Najprawdopodobniej ludno?? Chin pozostawa?a niedostatecznie opodatkowana, za? pozostawiaj?c ekonomiczn? nadwy?k? w jej r?kach rz?d subsydiowa? wzrost populacji, który ostatecznie sprawi?, ?e jego zdolno?ci zarz?dzania zosta?y krytycznie nadwyr??one. Ta niezdolno?? do ?ci?gania wi?kszych podatków wi?za?a si? przede wszystkim z faktem, ?e pomimo pewnych reform Mand?urowie zasadniczo odziedziczyli fiskaln? s?abo?? rz?du Mingów wynikaj?c? ze struktury podatkowej, w ramach której ?ci?gano mniej ni? pi?? procent produktu narodowego brutto.

Ekspansja terytorialna i mand?urski imperializm

Cesarstwo Qing ok. 1820, w momencie najwi?kszego rozrostu terytorialnego

Cesarstwo Qing by?o najwi?kszym politycznym bytem kiedykolwiek maj?cym swoje centrum w Chinach. Mand?urowie ponad dwukrotnie powi?kszyli obszar imperium, co wi?za?o si? z ich korzeniami w Azji Wewn?trznej. To one pomog?y im stworzy? specyficzne chińsko-wewn?trzazjatyckie imperium, które pomimo pewnych podobieństw z cesarstwem Hanów czy Tangów nie by?o oparte na chińskich precedensach. ówczesnych Chin nie da si? zatem postrzega? jako biernej ofiary dziewi?tnastowiecznego zachodniego i japońskiego imperializmu, jak to czynili nacjonalistyczni chińscy historycy, bowiem same Chiny tak?e mo?na widzie? jako kolejnego imperialistycznego gracza, przede wszystkim w osiemnastym, ale równie? w dziewi?tnastym i na pocz?tku dwudziestego stulecia. Oznacza to równie?, ?e historii Qingów nie da si? wpisa? w stary model europejskiego wyzwania i azjatyckiej odpowiedzi. Najlepiej postrzega? ich państwo jako jedno z kilku l?dowych imperiów tego okresu, takich jak Rosja, Imperium Osmańskie czy państwo Wielkich Mogo?ów, prowadz?cych polityk? administracyjnej centralizacji, w??czania wieloetnicznych spo?eczno?ci i agresywnego osadnictwa, kosztem dawnych (najcze?ciej koczowniczych) kultur.

Pierwotne zaanga?owanie Mand?urów w sprawy mongolskiej Azji Wewn?trznej wi?za?o si? z walkami z Ligdan-chanem, które zosta?y opisane powy?ej. To w tym wczesnym okresie po?udniowi Mongo?owie zostali w??czeni w system chor?gwi oraz ustanowiono Lifan Yuan. Dalsza ekspansja Mand?urów na terenie wschodniej Azji Wewn?trznej przebiega?a wed?ug podobnego schematu – chc?c przeciwstawi? si? mongolskim próbom ustanowienia konkurencyjnego wobec nich imperium Mand?urowie stopniowo jednoczyli Mongo?ów wokó? siebie, przy czym po pokonaniu Ligdan-chana ich g?ównym przeciwnikiem nie byli ju? Czyngisydzi, ale nale??cy do Ojratów D?ungarowie. Ostatecznie rywalizacja z D?ungarami zaprowadzi?a Mand?urów a? do Tybetu i Wschodniego Turkiestanu.

Po ?mierci Ligdan-chana Czaharowie, nadal rz?dzeni przez jego potomków, uznali zwierzchno?? Mand?urów. Ostatecznie jednak Czaharowie zbuntowali si? przeciwko swoim nowym w?adcom i w 1675 Kangxi zabi? ich przywódców oraz podzieli? ich pomi?dzy osiem nowych chor?gwi podporz?dkowanych odpowiednim chor?gwiom mand?urskim. Tym samym przestali oni istnie? jako autonomiczny d?asagh, który to urz?d, zazwyczaj dzier?ony przez Czyngisydów, odgrywa? zasadnicz? rol? w mand?urskich rz?dach nad Mongo?ami. W 1655 o?miu wodzów Cha?chasów zosta?o zaakceptowanych jako d?asaghowie uznaj?cy zwierzchno?? Mand?urów i w ten sposób ci ostatni rozci?gn?li swoj? w?adz? na kolejn? grup? Mongo?ów.

Tzw. Kangjur Kangxi, r?kopis tybetańskiego kanonu buddyjskiego wykonany na zlecenie wielkiej cesarzowej wdowy Xiaozhuangwen i ukończony w 1669. Narodowe Muzeum Pa?acowe

W tym samym czasie dzi?ki dzia?aniom energicznych przywódców takich jak Batur Chung-Tajd?y (1635–1653) i Ga?dan Boszogtu-chan (1678–1697) Ojraci stworzyli nowy zwi?zek plemienny D?ungarów. W 1678 Ga?dan uzyska? od dalajlamy Lobsanga Gjaco (zm. 1682) tytu? chana, co jasno wskazywa?o na imperialne pretensje D?ungarów. Jednocze?nie ?wiadczy?o to o tym, ?e polityczna legitymizacja w?ród Mongo?ów przesta?a polega? wy??cznie na czyngisydzkim pochodzeniu, ta bowiem mog?a zosta? zast?piona przez sankcj? religijn?. Ten trend zosta? zapocz?tkowany przez samych Mand?urów, którzy uzasadniaj?c swoj? w?adz? nad Mongo?ami odwo?ywali si? do tybetańskiego buddyzmu. To wszystko oznacza?o jednak, ?e klucz do kontroli nad Mongo?ami zacz?? znajdowa? si? w tybetańskiej Lhasie, gdzie rezydowa? dalajlama.

Wojny Cesarstwa Qing z D?ungarami

W 1687 Ga?dan zaatakowa? wschodnich Cha?chasów, dokonuj?c masowych zniszczeń. W 1689 Kangxi uregulowa? stosunki z Rosj? w traktacie nerczyńskim i rok pó?niej, zach?cany do tego przez Cha?chasów, rozpocz?? otwart? wojn? z Ga?danem. W 1690 ten ostatni zosta? pokonany w bitwie pod U?an Butung, jednak ostateczne zwyci?stwo Mand?urowie osi?gn?li dopiero w 1697, po kilkuletniej wojnie na wyczerpanie, wraz ze ?mierci? Ga?dana. Najwa?niejszym rezultatem tych walk by?a decyzja Cha?chasów podporz?dkowania si? Mand?urom, do której dosz?o na konferencji w Dolon Nor w 1691.

Portret konny cesarza Qianlonga w zbroi paradnej namalowany przez Giuseppe Castiglione, 1758. Muzeum Pa?acowe

Nast?pca Ga?dana, Ce?ang Rabdan (1697–1727), stara? si? utrzymywa? dobre relacje z Chinami, jednak konflikt by? nieunikniony w sytuacji gdy Kangxi otwarcie ??da? by D?ungarowie podporz?dkowali si? Mand?urom tak samo jak pozostali Mongo?owie. Dodatkowo obie strony rywalizowa?y o wp?ywy w Tybecie, gdzie za panowania m?odego dalajlamy Cangjanga Gjaco (zm. ok. 1706) faktyczne rz?dy sprawowa? nastawiony antymand?ursko regent Sangje Gjaco. W tej sytuacji Kangxi popar? chana Choszutów Lhazanga (1703–1717), który najecha? Tybet i ustanowi? w Lhasie nowego dalajlam?. Interwencja Lhazanga wywo?a?a wielkie niezadowolenie w?ród Tybetańczyków i w 1715 D?ungarowie, przedstawiaj?cy si? jako obrońcy godno?ci dalajlamy, pokonali Choszutów i zaj?li Tybet, zabijaj?c Lhazanga. W reakcji na te wydarzenia Mand?urowie przedsi?wzi?li bezpo?redni? interwencj? w Tybecie i do 1724 kraj ten zosta? uwolniony od D?ungarów. Tybetański rz?d mia? odt?d by? nadzorowany przez mand?urskich ambanów i Lifan Yuan. Tybetańczycy cieszyli si? wi?ksz? autonomi? ni? funkcjonuj?cy w ramach systemu d?asaghów Mongo?owie, ale chińska kontrola uleg?a zwi?kszeniu po st?umieniu rewolty w 1750. Od tej pory dalajlama, panczenlama i tybetańscy ministrowie wykonywali swoje funkcje wspó?dzia?aj?c z chińskimi ambanami.

Zwyci?stwo nad si?ami Amursany pod Chorgos, rycina wykonana w 1774 w Pary?u na podstawie rysunku Jeana Denisa Attireta. Chester Beatty Library

Walki pomi?dzy Mand?urami a D?ungarami wygas?y wraz z doj?ciem do w?adzy Ga?dana Cerena, jednak gdy ten w latach 30. ponowi? ataki na Cha?chasów wybuch?y z now? si??. Traktat pokojowy z 1739 ustala? granic? pomi?dzy dwoma państwami, potwierdzaj?c dotkliwe straty terytorialne D?ungarów, obejmuj?ce Tuw?. W trakcie walk o sukcesj? po Ga?dan Cerenie wielu Ojratów przesz?o na stron? Qingów i cesarz Qianlong wykorzysta? sytuacj? w 1755 zajmuj?c D?ungari? niemal bez walki. W 1756 w?ród D?ungarów wybuch?o jednak powstanie pod wodz? Amursany, któremu towarzyszy?a rebelia Cha?chasów, na których czele sta? Chingünjav. Obie rebelie zosta?y szybo st?umione, a ich przywódcy zgin?li. Do 1759 wojska Qianlonga opanowa?y ca?o?? Wschodniego Turkiestanu, który w 1768 zosta? oficjalnie wcielony do imperium jako Xinjiang (nowa domena). Ta ostatnia kampania przeciwko D?ungarom, n?kanym równie? przez epidemi? ospy, doprowadzi?a do ich ca?kowitej zag?ady i ogo?ocone z ludno?ci stepy zosta?y nast?pnie zasiedlone przez miliony poddanych Mand?urów. Na nowym terytorium ustanowiono mieszan? administracj? – w jego wschodniej cz??ci powsta?y chińskie powiaty i prefektury, ale wi?kszo?? miejscowych koczowników i muzu?manów by?a rz?dzona przez lokalnych d?asaghów, dowódców chor?gwi lub begów.

Z?ota egreta zdobiona per?? i szlachetnymi kamieniami podarowana mand?urskiemu dworowi przez Kaszgar w 1770. Narodowe Muzeum Pa?acowe

Poza ich rodzim? Azj? Wewn?trzn? Qingowie poszerzyli równie? granice imperium na Po?udniu, co wi?za?o si? z opisanym powy?ej procesem chińskiej kolonizacji. Post?puj?ca sinizacja tego regionu, problematyczna w przypadku takich grup jak Miao, by?a procesem jeszcze trudniejszym w regionie chińsko–birmańskiego pogranicza obejmuj?cego zachodni Junnan oraz górny bieg Mekongu i Irawadi. Chińska obecno?? na tych terenach zosta?a zapocz?tkowana dopiero przez przybycie Wu Sangui i jego armii w 1659, ale od tego momentu szybko ros?a. Region by? zamieszkiwany przez Tajów wymieszanych z innymi grupami etnicznymi. Wu Sangui d??y? do uznania chińskiej w?adzy przez lokalnych wodzów, ci jednak cz?sto uznawali si? za poddanych kilku ró?nych organizmów politycznych, balansuj?c pomi?dzy nimi. Podobnie rosn?ce wp?ywy konfucjanizmu, objawiaj?ce si? w powstawaniu szkó? w pogranicznych miastach, by?y równowa?one przez stare buddyjskie ?wi?tynie tradycji theravada. Wa?n? rol? odgrywali chińscy kupcy, którzy zdominowali regionalny handel. W latach 60. XVIII wieku Qianlong przedsi?wzi?? szereg kampanii przeciwko Mjanmie, ale chocia? oficjalna propaganda opiewa?a je jako kolejne zwyci?stwo, to w rzeczywisto?ci ich bilans by? raczej negatywny, bowiem tysi?ce mand?urskich i chińskich ?o?nierzy zmar?o na skutek tropikalnych chorób, za? zysk z nich by? niewielki. Na prze?omie XVIII i XIX wieku konsolidacja Mjanmy i Syjamu, w po??czeniu z dzia?aniami chińskimi, doprowadzi?a do upadku lokalnych w?adztw i wyklarowania si? granic pomi?dzy nowymi nowo?ytnymi państwami, które stopniowo wch?ania?y region p?ynnego pogranicza. Za czasów Qingów do Chin przy??czono równie? Tajwan, chocia?, jak ju? wskazano powy?ej, Mand?urowie starali si? kontrolowa? chińsk? imigracj? unikaj?c konfliktów z miejscowymi plemionami.

W rezultacie ekspansji terytorialnej Qingów mieszkańcami cesarstwa byli nie tylko ludzie, którzy uwa?ali si? za Chińczyków, ale tak?e du?e spo?eczno?ci, które nigdy wcze?niej nie wchodzi?y w sk?ad chińskiego państwa – Tybetańczycy, Ujgurzy, Mongo?owie, Birmańczycy, Tajowie, rdzenna ludno?? Tajwanu i innych nowo skolonizowanych obszarów, zarówno na pograniczach, jak i na wy?ynach wewn?trznych. To wielkie terytorium (lub przynajmniej jego wi?ksza cz???) oraz ogromna i stale rosn?ca populacja, wraz ze wszystkimi towarzysz?cymi jej napi?ciami, zosta?y przekazane sukcesorom – Republice Chińskiej i Chińskiej Republice Ludowej. Kwestia statusu tych ludów i terenów pozostaje przedmiotem najg??bszej kontrowersji pomi?dzy chińsk? nacjonalistyczn? historiografi? a wspó?czesnymi historykami zachodnimi. Jak wskaza? Mark Elliott, przyt?aczaj?ca wi?kszo?? chińskich uczonych, którzy kwestionuj? now? historiografi? dynastii Qing, zak?ada ?e ekspansja Qingów by?a raczej naturalnym procesem wielkiej chińskiej jedno?ci, ni? podbojem czy kolonizacj?. Ci sami chińscy historycy zachodnie odró?nianie pomi?dzy imperium Mand?urów a samymi Chinami oraz mówienie o mand?urskim imperializmie i kolonializmie, a tym samym zaprzeczanie jakiejkolwiek naturalno?ci procesu w??czania kolejnych ludów i terytoriów w ramy cesarstwa Qing, traktuj? cz?sto jako kwestionowanie integralno?ci terytorialnej wspó?czesnych Chin.

Pó?na epoka Qing

Kryzys i próby reform

Panuj?cy Mand?urowie ograniczali handel zagraniczny, który prowadzony móg? by? tylko przez uprzywilejowane, monopolistyczne przedsi?biorstwa, pod ich nadzorem. Kontakty handlowe z Europ? realizowane by?y prawie wy??cznie przez kupców portugalskich, holenderskich i angielskich. Wyznaczono im jednak?e nieliczne, ograniczone strefy handlowe, w rejonie portów Makau i Kanton na po?udniu Chin.

Wobec represyjnych rz?dów dynastii Qing, przez ca?y XVIII w. wybucha?y w Chinach ró?ne bunty i powstania, najcz??ciej mniejszo?ci narodowych, ch?opów i sekt religijnych. Najwi?kszym z nich by?o powstanie zorganizowane w 1793 r. przez bractwo religijne Bia?ego Lotosu, które d??y?o do usuni?cia Mand?urów i przywrócenia chińskiej dynastii Ming, czyli państwa narodowego. Powstańcy opanowali górzyste terytoria ?rodkowych i zachodnich prowincji Chin, gdzie wojska rz?dowe nie by?y w stanie u?mierzy? tych buntów. Uda?o im si? to dopiero przy wsparciu oddzia?ów lokalnych feuda?ów ziemskich, wy?szych urz?dników i duchowieństwa, przeciwko którym te? wyst?powali ch?opscy powstańcy.

Po wojnach domowych i z mocarstwami europejskimi rz?dz?cy Chinami Mand?urowie zrozumieli konieczno?? unowocze?nienia gospodarki, zreformowania armii i rezygnacji z izolacji wobec ?wiata zewn?trznego. W Pekinie powo?ano wtedy specjalny urz?d, którego zadaniem by?o nawi?zanie stosunków gospodarczych i naukowych z zagranic? oraz przeprowadzenie reform w Cesarstwie z wykorzystaniem osi?gni?? ?wiatowych. Ze ?rodków państwowych wybudowano szereg stoczni okr?towych, fabryk metalurgicznych i zbrojeniowych, arsena?ów, kopalń w?gla kamiennego, uruchomiono w 1881 r. pierwsz? lini? kolejow? w pó?nocnych Chinach. Równocze?nie kapitali?ci zagraniczni i rodzimi budowali liczne przedsi?biorstwa przemys?u lekkiego, przetwórstwa produktów rolniczych, materia?ów budowlanych i komunalne.

Wysi?ki Chińczyków, by wyrwa? si? z zacofania gospodarczego by?y jednak?e skutecznie hamowane przez wielkie kataklizmy przyrody i obce mocarstwa, g?ównie europejskie. W latach 1876–1879 na skutek dotkliwej trzyletniej suszy i plagi szarańczy w ca?ym prawie kraju wyst?pi?a kl?ska g?odu i epidemicznych chorób, które spowodowa?y ?mier? ok. 13 mln ludzi. Natomiast w 1887 r. w wyniku powodzi w dorzeczu rzeki ?ó?tej, która zmieni?a wtedy swój bieg, uton??o i zmar?o z g?odu ok. 1,5 mln osób.

Chiny przez d?ugie wieki, do po?owy XIX wieku prowadzi?y polityk? izolacjonistyczn?. Dopiero po pokonaniu przez mocarstwa zachodnie w wojnach opiumowych, skutkuj?cym konieczno?ci? zawierania nierównych traktatów handlowych, oraz po wielkich powstaniach ludowych po?owy XIX wieku (powstanie tajpingów), dostrze?ono na dworze cesarskim w Chinach konieczno?? podj?cia reform w celu wzmocnienia państwa. Rozpocz?to przejmowanie wzorców zachodnich w dziedzinie nauki i przemys?u. W najwi?kszych miastach otwarto szko?y z nauczaniem ?zachodnich” przedmiotów i j?zyków, cz??? studentów by?a wysy?ana za granic?.

Polityka modernizacji Chin wed?ug zachodnich wzorców nazwana zosta?a ?polityk? samoumocnienia”. Od 1861 do 1894 bardziej otwarci i wykszta?ceni przedstawiciele lokalnych w?adz (m.in. Zeng Guofan, Li Hongzhang, Liu Mingchuan) byli aktywni we wprowadzaniu nowoczesnych instytucji państwa, rozwoju przemys?u, transportu i komunikacji. Modernizowano równie? armi? i marynark? wojenn?. Jednak?e wszystkie te zmiany wprowadzano z du?ymi oporami biurokracji ró?nych szczebli, ukszta?towanej w gospodarce feudalnej i wyznaj?cej tradycyjn? ideologi? neokonfucjańsk?. Kraj by? wyniszczony przez rebelie wewn?trzne. Ponadto, państwa zachodnie i modernizuj?ca si? równie? w tym czasie Japonia, rozpocz??y ekspansj? na chińskie terytorium.

Wojny z Japoni?, Francj? i Wlk. Brytani?

W okresie ostatniego ?wier?wiecza XIX w. Chiny zaatakowane zosta?y przez Japoni?, Francj? i Wielk? Brytani?. W 1872 Japończycy zaj?li i anektowali wysp? Okinaw?, a w 1875 rozpocz?li zbrojn? interwencj? na Pó?wyspie Koreańskim. Natomiast Francja, po krótkiej wojnie z Chinami w 1884–1885 przej??a pod swój protektorat prowincj? Tonkin w pó?nocnym Wietnamie. Podobnie w 1886, po wyparciu wojsk chińskich z Birmy na pó?wyspie Indochińskim, kraj ten wcielony zosta? do Imperium Brytyjskiego. Z kolei w latach 1894–1895 dosz?o do wojny chińsko-japońskiej. Japonia rozgromi?a s?abe wojska chińskie w pó?nocnej Korei i w po?udniowej Mand?urii, zdoby?a pó?wysep Liaodong i po wymuszonym pokoju przej??a, na mocy traktatu z Shimonoseki, wysp? Tajwan, za? Korea zosta?a uniezale?niona od Chin, które zobowi?zane zosta?y te? do zap?acenia du?ej kontrybucji na rzecz Japonii.

To ?oskubywanie” Cesarstwa Chińskiego trwa?o a? do pocz?tków XX w. W 1905 r. Japonia obj??a protektorat nad Kore? i Mand?uri?. Wcze?niej, w 1900 r., Mand?uria znalaz?a si? w strefie wp?ywów Rosji, co trwa?o 5 lat do czasu przegranej przez ni? wojny z Japoni?. Równocze?nie przez ca?e drugie pó?wiecze XIX stulecia rozszerza?y si? wp?ywy państw europejskich i USA w Chinach, przejmowa?y one porty, terytoria na wybrze?ach, uzyskiwa?y koncesje na wydobywanie kopalin i coraz szersze przywileje handlowe. Do grona okupantów do??czy?y te? w 1897 r. Niemcy, których wojska obsadzi?y Pó?wysep Szantung nad Morzem ?ó?tym.

W?adcy z dynastii Qing (清)

• 洪太極 – Hong Taiji (1626–1643), syn Nurhaczego
• 順治世祖 – Shunzhi Shizu (1644–1661)
• 康熙聖祖 – Kangxi Shengzu (1662–1722)
• 雍正世宗 – Yongzheng Shizong (1723–1735)
• 乾隆高宗 – Qianlong Kaozong (1736–1795)
• 嘉慶仁宗 – Jiaqing Renzong (1796–1820)
• 道光宣宗 – Daoguang Xuanzong (1821–1850)
• 咸豐文宗 – Xianfeng Wenzong (1850–1861)
• 同治穆宗 – Tongzhi Muzong (1862–1875)
• 光緒德宗 – Guangxu Dezong (1875–1908)
• 宣統溥儀 – Xuantong Puyi (1908–1912)

Drzewo genealogiczne

Aisin Gioro

Taksi zm.1583

Nurhaczy 努尔哈赤 1559–1626

Surhaci 1564–1611 ksi??? Zhuang

Dai?an 1583–1648 ksi??? Lie Li

Hong Taiji 1592–1643

Dorgon 1612–1650 ksi??? Zhong Rui

Dodo 1614–1649 ksi??? Tong Yu

Jirgalang 1599–1655 ksi??? Xian Zheng

Yuetuo 1599–1639 ksi??? Keqin

Sahalin 1604–1636 ksi??? Yi Ying

Hooge 1609–1647 ksi??? Wu Su 肃武亲王

Shuosai 1627–1654 ksi??? Yu Chengze

Shunzhi 1644–1661

Lokodhui 1619–1652 ksi??? Gonghui Shuncheng

Kangxi 1661–1722

Yinreng 1674–1725 ksi??? Mi Li

Yinzhi 1677–1732 ksi??? Yin Cheng

Yongzheng 1723–1735

Yinsi 1681–1726

Yinxiang 1686–1730

Yunti 1688–1756 ksi??? Qin Xun

Yinli 1697–1738 ksi??? Yi Guo

Hongshi 1704–1727

Qianlong 乾隆 1735–1796

Hongzhou 1712–1765 ksi??? Gong He

Yongqi 1741–1766 ksi??? Chun Rong

Jiaqing 1796–1820

Yonglin 1766–1820 ksi??? Xi Qing

Daoguang 道光 1820-1850

Mianxing

Xianfeng 1850–1861

Yicong 1831–1889 ksi??? Ke Dun

Yixin 1833–1898 ksi??? Zhong Gong

Yixuan 1840–1891 ksi??? Xian Chun

Yikuang 1838–1917 ksi??? Mi Qing

Zaichun 載淳 1856-1875 Tongzhi Muzong 1861–1875

Guangxu 1875–1908

Zaifeng 1883–1951 ksi??? Chun

Puyi 1908–1912

Pujie 1907–1994

Puren 1918–2015

Bibliografia

• Nicola Di Cosmo: The Qing and Inner Asia. W: Nicola DiCosmo, Allen J. Frank, Peter B. Golden: The Cambridge History of Inner Asia: The Chinggisid Age. Cambridge: Cambridge University Press, 2009, s. 333–362. ISBN 0-521-24304-1.
• Mark C. Elliott: The Manchu Way: The Eight Banners and Ethnic Identity in Late Imperial China. Stanford (California): Stanford University Press, 2001. ISBN 0-8047-3606-5.
• John King Fairbank: Historia Chin. Nowe spojrzenie. Gdańsk: Wydawnictwo Marabut, 1996. ISBN 83-85893-79-2.
• Pál Miklós: Malarstwo chińskie : wst?p do ikonografii malarstwa chińskiego. (prze?.) Mieczys?aw Jerzy Künstler. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1987. ISBN 83-221-0353-0.
• Klaus Mühlhahn: Making China Modern. From the Great Qing to Xi Jinping. Cambridge (Massachusetts), London (England): Harvard University Press, 2019. ISBN 978-0-674-73735-8.
• Witold Rodziński: Historia Chin. Wroc?aw: Zak?ad Narodowy im. Ossolińskich, 1974.
• William T. Rowe: China’s Last Empire: The Great Qing. Cambridge (Massachusetts), London (England): Harvard University Press, 2009. ISBN 978-0674036123.
• Victor Cunrui Xiong, Kenneth J. Hammond: Routledge Handbook of Imperial Chinese History. New York: Routledge, 2019. ISBN 978-1-315-72687-8.
• Guo Wu. New Qing History: Dispute, Dialog, and Influence. ?The Chinese Historical Review”. 23, s. 47–69, 2016. ISSN 2048-7827. (ang.).