Vincent van Gogh

Vincent van Gogh
	; Autoportret (1887), Art Institute of Chicago
Imi? i nazwisko	百度说通俗点就是发动机温度过高，水箱里的水变成开水啦。 Vincent Willem van Gogh
Data i miejsce urodzenia	30 marca 1853 ; Groot Zundert, Holandia
Data i miejsce ?mierci	29 lipca 1890 ; Auvers-sur-Oise, Francja
Narodowo??	holenderska
Dziedzina sztuki	malarstwo
Epoka	postimpresjonizm
Muzeum artysty	Muzeum Vincenta van Gogha
	Wa?ne dzie?a
	Jedz?cy kartofle; Autoportret; S?oneczniki; Gwia?dzista noc;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach

Vincent Willem van Gogh, (wym. [?v ?n s ?n t v a ????x]; ur. 30 marca 1853, zm. 29 lipca 1890) – holenderski malarz postimpresjonistyczny, którego twórczo?? dzi?ki ?ywej kolorystyce i emocjonalnemu oddzia?ywaniu wywar?a dalekosi??ny wp?yw na sztuk? XX w. Artysta cierpia? na napady l?kowe i narastaj?ce ataki spowodowane zaburzeniami psychicznymi. Zmar? w wieku 37 lat jako twórca nieznany szerszemu ogó?owi, w wyniku postrza?u z broni palnej – prawdopodobnie samobójczego.

Ma?o doceniany za ?ycia, van Gogh zyska? s?aw? po ?mierci. Dzi? jest powszechnie uwa?any za jednego z najwi?kszych malarzy w historii, artyst?, którego twórczo?? stanowi istotne ?ród?o sztuki wspó?czesnej. Van Gogh zacz?? malowa? na kilka lat przed ukończeniem 30. roku ?ycia, a najbardziej znane dzie?a stworzy? w ci?gu dwóch ostatnich lat. Jest autorem ponad 2000 dzie?, w tym: 870 obrazów, 150 akwarel i ponad 1000 rysunków i 133 szkiców listowych. Dzi? jego liczne autoportrety, pejza?e, portrety i s?oneczniki nale?? do najbardziej rozpoznawalnych i najdro?szych dzie? sztuki.

Lata wczesnej m?odo?ci van Gogh sp?dzi? pracuj?c w Goupil & Cie, firmie handluj?cej dzie?ami sztuki, i podró?uj?c mi?dzy Hag?, Londynem a Pary?em. Po powrocie do Anglii otrzyma? posad? nauczyciela. Jego wczesnym pragnieniem zawodowym by?o zostanie pastorem. Od 1879 pracowa? jako misjonarz w górniczym zag??biu w Belgii. W tym czasie rozpocz?? sporz?dzanie szkiców ludzi z lokalnej spo?eczno?ci. W 1885 namalowa? pierwsze wielkie dzie?o: Jedz?cy kartofle. Jego paleta w tamtym czasie sk?ada?a si? przewa?nie z mrocznych, ziemistych odcieni i nie wykazywa?a ani odrobiny ?ywej kolorystyki, która charakteryzowa?a jego pó?niejsze prace. W marcu 1886 van Gogh przeniós? si? do Pary?a i odkry? francuskich impresjonistów. Pó?niej wyjecha? na po?udnie Francji i podda? si? czarowi silnego ?wiat?a s?onecznego, które tam znalaz?. Jego prace sta?y si? ja?niejsze kolorystycznie, a on sam wypracowa? rozpoznawalny styl, który w pe?ni rozwin?? podczas pobytu w Arles w 1888.

Rozmiar wp?ywu, jaki choroba umys?owa van Gogha wywar?a na jego twórczo??, sta? si? przedmiotem spekulacji po jego ?mierci. Pomimo szeroko rozpowszechnionej tendencji do romantyzowania z?ego stanu jego zdrowia, wspó?cze?ni krytycy widz? w nim artyst? g??boko sfrustrowanego bezczynno?ci? i chaosem my?lowym wywo?anym atakami choroby. Wed?ug krytyka sztuki Roberta Hughesa, pó?ne prace van Gogha ukazuj? go jako artyst? w pe?ni zdolno?ci twórczych i ca?kowicie panuj?cego nad sob?^[1].

Listy

Osobny artyku?: Listy Vincenta van Gogha.

Vincent van Gogh ok. 1871–1872. Zdj?cie pochodzi z okresu, kiedy pracowa? w galerii firmy Goupil & Cie w Hadze^[2]^[3]

Theo van Gogh w 1878. Przez wiele lat wspiera? finansowo brata. Spoczywaj? we wspólnym grobie na cmentarzu w Auvers-sur-Oise^[4]

Bracia van Gogh

Jednym z najbardziej wiarygodnych ?róde? w zrozumieniu malarstwa oraz psychiki Vincenta van Gogha jest zbiór korespondencji pomi?dzy nim a jego m?odszym bratem, marszandem Theo^[5]. Korespondencja ta jest podstaw? wi?kszo?ci tego, co wiadomo o my?lach i pogl?dach artysty^[6]^[7]. ?Musimy jednak ze sob? cz?sto korespondowa?” – napisa? Vincent 13 grudnia 1872 w li?cie do brata^[8].

Theo wspiera? brata finansowo oraz psychicznie bez wzgl?du na to, w jak skomplikowanej sytuacji ?yciowej znajdowa? si? Vincent. Owocem ich d?ugoletniej przyja?ni jest kilkaset listów, które bracia pisali do siebie od roku 1872 do 1890.

Zachowa?o si? ponad 600 listów napisanych przez Vincenta do Theo i 40 napisanych przez Theo do Vincenta. Cho? wiele z nich jest niedatowanych, historycy sztuki byli w stanie uporz?dkowa? korespondencj? chronologicznie. Pozosta? problem dotycz?cy datowania listów napisanych w okresie pobytu van Gogha w Arles. Wiadomo, ?e tylko w ci?gu tego okresu napisa? 200 listów do przyjació? po holendersku, francusku i angielsku^[9]. Okres, kiedy van Gogh mieszka? w Pary?u, jest najtrudniejszy do badania przez historyków sztuki, poniewa? bracia mieszkali razem i nie by?o potrzeby wymiany korespondencji pomi?dzy nimi; z tego powodu ?ród?a dla tego okresu s? sk?pe b?d? ?adne^[10].

Obok korespondencji pomi?dzy Vincentem a Theo pozosta?e zachowane dokumenty obejmuj? listy pisane do Anthona van Rapparda, émile’a Bernarda, siostry van Gogha Willeminy i jej przyjació?ki Line Kruysse^[11]. Listy van Gogha zosta?y po raz pierwszy opracowane i opatrzone adnotacjami w 1913 przez wdow? po Theo, Johann? van Gogh-Bonger. W przedmowie stwierdzi?a, ?e publikuje je z ?dr?eniem”, poniewa? nie chce, ?eby ?yciowy dramat artysty przes?oni? jego dzie?o. Sam van Gogh by? zagorza?ym czytelnikiem biografii innych artystów i oczekiwa?, ?e ich ?ycie b?dzie zgodne z charakterem ich sztuki^[5].

W dniach od 9 pa?dziernika 2009 do 3 stycznia 2010 w Muzeum Vincenta van Gogha w Amsterdamie zosta?a zorganizowana wystawa po?wi?cona jego listom^[12]; pod koniec stycznia wystawa zosta?a przeniesiona do Royal Academy of Arts w Londynie (23 stycznia – 18 kwietnia 2010)^[13].

?yciorys

Dzieciństwo, m?odo?? i powo?anie

Vincent Willem van Gogh urodzi? si? 30 marca 1853 w wiosce Groot-Zundert^[14] po?o?onej blisko Bredy w prowincji Brabancja Pó?nocna w po?udniowej Holandii. By? synem Anny Cornelii z domu Carbentus i Theodorusa van Gogha, ministra Holenderskiego Ko?cio?a Reformowanego (hol. Nederlandse Hervormde Kerk). Vincent otrzyma? imi? po dziadku i pierwszym bracie, który urodzi? si? martwy dok?adnie rok wcze?niej^[a]. Zwyczaj ponownego u?ycia tego samego imienia by? rozpowszechniony. Imi? Vincent by?o popularne w rodzinie van Goghów; dziadek Vincenta, równie? Vincent (1789–1874), zdoby? w 1811 stopień naukowy z teologii na Uniwersytecie w Lejdzie. Mia? sze?ciu synów, z których trzech zosta?o marszandami; jeden z nich nazywa? si? Vincent (wymieniany w listach van Gogha jako ?wuj Cent”). Dziadek Vincent z kolei otrzyma? by? mo?e to imi? po wuju ojca, popularnym rze?biarzu Vincencie van Goghu (1729–1802)^[15]. Sztuka i religia to by?y te dwa zaj?cia, ku którym ci??y?a rodzina van Goghów. Theodorus i Anna Cornelia van Gogh mieli sze?cioro dzieci. Vincent Willem by? pierworodnym, a po nim przysz?y na ?wiat trzy siostry: Anna Cornelia (ur. 1855), Elisabeth Huberta (ur. 1859) i Willemina Jacoba (ur. 1862) oraz dwaj bracia: Theo (ur. 1857) i Cornelis Vincent (ur. 1867). Vincent utrzymywa? bliskie kontakty tylko z dwojgiem z rodzeństwa: Willemin? i Theo^[16].

Jako dziecko Vincent by? powa?ny, milcz?cy i zamy?lony. Od 1860 chodzi? do szko?y w Zundert, gdzie jedyny katolicki nauczyciel mia? pod opiek? ok. 200 uczniów. Od 1861 Vincent i jego siostra Anna pobierali nauki w domu pod okiem guwernantki. 1 pa?dziernika 1864 Vincent wyjecha? do szko?y podstawowej z internatem prowadzonej przez Jan Provily’ego w Zevenbergen, ok. 32 km od Zundert. Rozstanie z domem rodzinnym wywo?a?o u Vincenta cierpienia psychiczne, których echa powraca? b?d? równie? w okresie doros?ym. 15 wrze?nia 1866 poszed? do szko?y ?redniej Koning Willem II college w Tilburgu. Constantijn C. Huysmans, popularny paryski artysta, uczy? van Gogha rysunku w szkole i by? zwolennikiem systematycznego podej?cia do tego tematu. W marcu 1868 van Gogh nagle porzuci? szko?? i powróci? do domu. W pó?niejszych latach tak skomentowa? ten okres: ?moja m?odo?? by?a ponura, zimna i ja?owa”^[17]. W lipcu 1869 wuj pomóg? mu w zdobyciu posady w firmie handluj?cej dzie?ami sztuki, Goupil & Cie w Hadze. W czerwcu 1873, po przeszkoleniu, szef firmy przeniós? go do Londynu. Van Gogh znalaz? lokum przy Hackford Road 87 w dzielnicy Brixton, pracowa? natomiast przy Southampton Street 17, gdzie mie?ci?a si? londyńska filia Messrs. Goupil & Co^[18]. By? to dla niego pomy?lny czas – powodzi?o mu si? w pracy – maj?c 20 lat zarabia? wi?cej ni? jego ojciec. ?ona Theo zauwa?y?a pó?niej, ?e by? to najszcz??liwszy rok w ?yciu van Gogha. Zakocha? si? w córce Eugénie Loyer, gospodyni domu, w którym wynajmowa? mieszkanie. Kiedy jednak wyzna? jej uczucie, odrzuci?a go, t?umacz?c, ?e ju? dyskretnie zar?czy?a si? z poprzednim lokatorem. Van Gogh czu? si? coraz bardziej osamotniony i zaanga?owany w sprawy religijne. Ojciec i wuj wys?ali go do Pary?a, ?eby pracowa? w placówce handlowej. Z?o?ci?o go jednak traktowanie sztuki jak towaru, co zauwa?ali tak?e klienci. 1 kwietnia 1876 jego praca dobieg?a końca^[19].

Van Gogh powróci? do Anglii, do pracy bez wynagrodzenia. Otrzyma? posad? nauczyciela na zast?pstwie w niewielkiej szkole z internatem, po?o?onej naprzeciwko portu w Ramsgate, którego kilka szkiców wykona?. Kiedy w?a?ciciel szko?y przeniós? si? do Isleworth w Middlesex, van Gogh pod??y? za nim, podró?uj?c poci?giem do Richmond, a reszt? dystansu pokonuj?c pieszo^[20]. Z pracy w nowym miejscu nic jednak nie wysz?o i van Goghowi pozosta?o jedynie zaj?cie w charakterze asystenta ministra w ko?ciele metodystycznym, zgodnie ze swym pragnieniem ?g?oszenia ewangelii wsz?dzie”^[21]. Na ?wi?ta Bo?ego Narodzenia powróci? do domu i podj?? prac? w ksi?garni w Dortrechcie, która trwa?a 6 miesi?cy. Nie by? jednak zadowolony z nowej posady i wi?kszo?? czasu sp?dza? na zapleczu sklepu rysuj?c co? machinalnie lub t?umacz?c ust?py z Biblii na angielski, francuski i niemiecki^[22].

Religijne emocje van Gogha wzbiera?y do momentu, w którym poczu?, ?e odkry? u siebie prawdziwe powo?anie. W celu wsparcia jego starań o zostanie pastorem, rodzina wys?a?a go w maju 1877 na studia teologiczne do Amsterdamu. Van Gogh zatrzyma? si? tam u wuja Jana van Gogha, wiceadmira?a marynarki wojennej^[23]. Do egzaminu wst?pnego przygotowywa? si? pod kierunkiem wuja Johannesa Strickera, szanowanego teologa, którego najbardziej znanym dzie?em by?o dwutomowe wydawnictwo Jezus van Nazareth volgens de Historie Geschetst. Van Gogh egzaminu nie zda? i w lipcu 1878 opu?ci? dom wuja Jana. Uczestniczy? nast?pnie, równie? bez powodzenia, w trzymiesi?cznym kursie zorganizowanym przez protestanck? szko?? misyjn? Vlaamsche Opleidingsschool w Laeken^[b] ko?o Brukseli.

W styczniu 1879 otrzyma? tymczasow? posad? misjonarza w wiosce Wasmes^[24] w górniczym okr?gu Borinage w Belgii. Przyjmuj?c chrze?cijaństwo jako logiczny punkt odniesienia van Gogh wybra? ?ycie takie, jakie wiedli ci, do których kierowa? swoje przes?anie – dzieli? ich niedostatki do tego stopnia, ?e spa? na s?omie w ma?ym baraku na zapleczu piekarni, który by? jego lokum. ?ona piekarza opowiada?a, ?e s?ysza?a jak van Gogh szlocha? ca?? noc w baraku. Jego wybór ?ycia w n?dznych warunkach nie zyska? uznania w oczach skonsternowanych w?adz ko?cielnych, które zwolni?y go za ?podwa?anie godno?ci kap?aństwa”. Van Gogh uda? si? nast?pnie do Brukseli^[25], powróci? na krótko do Cuesmes w Borinage, ale uleg? presji rodziców, ?eby wróci? do domu, do Etten. W domu przebywa? mniej wi?cej do marca nast?pnego roku^[c], co by?o przyczyn? narastaj?cego niepokoju i frustracji jego rodziców. Szczególny konflikt mia? miejsce mi?dzy Vincentem a ojcem; Theodorus dowiadywa? si? o mo?liwo?? oddania syna pod opiek? w zak?adzie psychiatrycznym w Geel^[26]^[d]. Van Gogh powróci? do Cuesmes, gdzie do pa?dziernika wynajmowa? lokum wspólnie z górnikiem o nazwisku Charles Decrucq^[27]. Coraz bardziej interesowali go ludzie i to co si? wokó? niego dzia?o. Upami?tnia? sp?dzany tam czas swoimi rysunkami i w tym samym roku, id?c za sugesti? Theo, zainteresowa? si? powa?nie sztuk? udaj?c si? jesieni? do Brukseli, ?eby rozpocz?? studia u prominentnego holenderskiego artysty Willema Roelofsa. Roelofs przekona? van Gogha, pomimo jego niech?ci do oficjalnych szkó? artystycznych, do zapisania si? do Królewskiej Akademii Sztuk Pi?knych (Académie Royale des Beaux-Arts) w Brukseli. 15 listopada 1880 van Gogh zosta? umieszczony na li?cie s?uchaczy akademii. W trakcie zaj?? studiowa? nie tylko anatomi?, ale te? klasyczne zasady pozowania i perspektywy, o których powiedzia?: ?...musisz umie? narysowa? najdrobniejszy szczegó?”^[28]. Wys?a? nawet pierwsze prace do domu, ?eby zobaczy? je ojciec^[29].

Van Gogh w czasie kiedy g?osi? s?owo Bo?e zapragn?? zosta? artyst?, stwierdzaj?c:

...Spróbuj zrozumie? ostatnie s?owo tego, co wielcy arty?ci, powa?ni arty?ci mówi? poprzez swoje arcydzie?a; w tym b?dzie Bóg. Jedni napisali lub powiedzieli o tym w ksi??ce, a inni w obrazie^[30].

Etten, Haga i Drenthe (1881–1883)

W kwietniu 1881 van Gogh przeniós? si? razem z rodzicami na wie?, do Etten, gdzie kontynuowa? rysowanie, cz?sto wykorzystuj?c s?siadów jako modeli. W ci?gu lata sp?dza? wiele czasu na spacerach i rozmowach ze sw? niedawno owdowia?? kuzynk?, Kee Vos-Stricker. By?a ona córk? starszej siostry matki i Johannesa Strickera, który okaza? sw? serdeczno?? arty?cie^[31]. Kee by?a 7 lat starsza od Vincenta i mia?a 8-letniego syna. Van Gogh zaproponowa? jej ma??eństwo, ale odrzuci?a jego propozycj? s?owami: Nie, nigdy, przenigdy^[32]. Pó?niej, w listopadzie, van Gogh napisa? ostry list do wuja Strickera^[33], po czym pospiesznie wyjecha? do Amsterdamu, gdzie ponownie rozmawia? z nim przy ró?nych okazjach^[34]. Kee odmawia?a spotkania si? z nim, a jej rodzice pisali: ?Twoja natarczywo?? jest odra?aj?ca”. Vincent, w ge?cie rozpaczy, w?o?y? r?k? w p?omień lampy, mówi?c: ?Niech widz? j? tak d?ugo, jak d?ugo utrzymam r?k? w p?omieniu”^[35]; nie bardzo pami?ta?, co si? dalej dzia?o, ale pó?niej domy?li? si?, ?e to wuj zgasi? p?omień lampy. Da? van Goghowi jasno do zrozumienia, ?e o ma??eństwie nie ma mowy^[e], podaj?c jako powód jego niezdolno?? do samodzielnego utrzymania si?^[36]. Van Gogha bardzo dotkn??y pogl?dy wuja i jego wcze?niejsza hipokryzja.

W ostatni? niedziel? listopada 1881 van Gogh wyjecha? do Hagi, gdzie zatrzyma? si? u kuzyna, malarza Antona Mauve (1838–1888). Jeszcze w grudniu 1881 pod okiem Mauve namalowa? dwa pierwsze obrazy olejne: Martwa natura z kapust? i drewniakami i Martwa natura z kuflem piwa i owocami. Jego pierwsze kroki w malowaniu by?y ostro?ne i niezobowi?zuj?ce – jako temat wybra? martwe przedmioty i zgodnie z tym, czego si? nauczy? w Akademii Sztuk Pi?knych w Brukseli, usi?owa? stworzy? przestrzeń i efekty ?wietlne w przypadkowym zestawieniu przedmiotów, umieszczonych na p?askim, brunatnym tle^[37].

Przed ?wi?tami Bo?ego Narodzenia van Gogh przyjecha? do Etten. Podczas ?wi?t pomi?dzy nim a ojcem dosz?o do gwa?townej k?ótni. Powodem by?a odmowa Vincenta pój?cia do ko?cio?a na nabo?eństwo, a tak?e sprawy zwi?zane z Kee. W efekcie k?ótni ojciec kaza? synowi wynie?? si? z domu. Van Gogh jeszcze tego samego dnia wyjecha? ponownie do Hagi^[38].

Zatrzyma? si? u Mauve. Mauve wprowadza? go w tajniki zarówno malarstwa olejnego, jak i akwareli i po?yczy? mu pieni?dze na zorganizowanie atelier, które van Gogh zacz?? wynajmowa? od 1 stycznia 1882^[39]; wkrótce jednak dosz?o mi?dzy nimi do ró?nicy zdań, by? mo?e z powodu sporu na temat rysunku, który van Gogh wykona? na podstawie odlewów gipsowych^[40]. Wygl?da?o na to, ?e Mauve nagle zacz?? by? ozi?b?y w stosunku do van Gogha i nie zwróci? mu szeregu jego listów^[41].

Van Gogh podejrzewa?, ?e Mauve dowiedzia? si? o jego nowym zwi?zku z prostytutk?-alkoholiczk?, Clasin? Mari? ?Sien” Hoornik (1850–1904)^[f] i jej ma?? córk?^[42]^[43]. Van Gogh spotka? Sien Hoornik pod koniec stycznia 1882^[44]. Mia?a ona 5-letni? córk? i by?a w ci??y. Wcze?niej urodzi?a dwoje dzieci, które zmar?y, o czym van Gogh nie wiedzia?^[g]. W li?cie do brata van Gogh wspomina?, ?e przygarn?? Sien Hoornik z lito?ci, poniewa? wygl?da?a n?dznie. Zosta?a modelk? artysty. Sporz?dzi? on szereg rysunków jej i jej córki^[43]; nale?y do nich Smutek, który jest prawdopodobnie tym rysunkiem van Gogha, który najbardziej zapada w pami??^[45]. 2 lipca Sien Hoornik urodzi?a syna, Willema^[46]. Kiedy ojciec van Gogha dowiedzia? si? o szczegó?ach zwi?zku syna z prostytutk?, zacz?? wywiera? na niego presj?, ?eby j? oddali? wraz z jej dzie?mi^[47]. Vincent pocz?tkowo sprzeciwia? si? naleganiom ojca^[48].

Wuj van Gogha, marszand Cornelis van Gogh (1826–1908), zamówi? u niego 20 atramentowych rysunków przedstawiaj?cych widoki miasta, które artysta ukończy? pod koniec maja^[49]. W czerwcu 1882 van Gogh sp?dzi? 3 tygodnie w szpitalu, poniewa? zdiagnozowano u niego rze??czk?^[50]. Latem zacz?? malowa? obrazy olejne^[51]. Na jesieni 1883, po roku wspólnego ?ycia, van Gogh odprawi? Sien Hoornik i jej dwoje dzieci. Zamierza? usun?? j? z miasta, ale ostatecznie zmieni? zdanie^[52]. Mo?liwe, ?e to brak pieni?dzy zmusi? Sien Hoornik do powrotu do prostytucji. Dom van Gogha sta? si? przez to mniej radosny, ale artysta prawdopodobnie czu?, ?e ?ycie rodzinne jest nie do pogodzenia z jego artystycznym rozwojem. Po odej?ciu od van Gogha Sien Hoornik odda?a córk? na wychowanie swojej matce, a syna Willema – bratu. Wyjecha?a nast?pnie do Delftu, a pó?niej do Antwerpii^[53]. Willem wspomina?, ?e kiedy mia? ok. 12 lat, zabrano go, ?eby odwiedzi? matk? w Rotterdamie, gdzie jego wuj próbowa? przekona? Sien, aby wysz?a za m?? w celu wykazania ?lubnego pochodzenia dziecka. Willem zapami?ta? s?owa matki: ?Ale? ja wiem, kto jest ojcem. By? on artyst?, z którym ?y?am prawie 20 lat temu w Hadze. Nazywa si? Van Gogh”. Zwracaj?c si? do Willema, powiedzia?a: ?Dosta?e? imi? po nim”^[54]. Willem uwierzy?, ?e jest synem van Gogha, cho? z daty jego urodzin wynika?o, ?e to niemo?liwe^[55]. W latach pó?niejszych Sien Hoornik prowadzi?a w?drowny tryb ?ycia, przenosz?c si? z miejsca na miejsce i zarabiaj?c na ?ycie jako prostytutka. W 1901, dla dobra dzieci, wysz?a w Amsterdamie za m?? za m??czyzn? w wieku ok. 50 lat^[56]. W 1904 pope?ni?a samobójstwo rzucaj?c si? do rzeki Skaldy.

Po odprawieniu Sien van Gogh wyjecha? do prowincji Drenthe w pó?nocnej Holandii. Przypad? mu do gustu równinny krajobraz tej krainy, id?cy w parze z jego samotno?ci?^[57]. Artysta zamieszka? najpierw w miejscowo?ci Hoogeveen, a po miesi?cu przeniós? si? do po?o?onego blisko niemieckiej granicy Nieuw-Amsterdam, który, jak dowiedzia? si? w Hadze, by? cz?sto odwiedzany przez artystów^[58]. Podczas pobytu w Drenthe van Gogh zarówno malowa?, jak i rysowa?. Zacz?? zg??bia? teorie dotycz?ce koloru i próbowa? nieco zmieni? swój styl u?ywaj?c ja?niejszych barw obok dotychczas stosowanych, ciemnych tonacji. M?czy?o go poczucie winy po porzuceniu Sien, do tego stopnia ?e gdy pewnego razu spaceruj?c spotka? nieznajom? ubog? kobiet? z ma?ym dzieckiem, ?zy nap?yn??y mu do oczu. W tym czasie nadesz?y te? z?e wiadomo?ci od Theo. Z powodu kiepskich wyników finansowych prowadzonej przez niego galerii przy Boulevard Monmatre Theo popad? w nie?ask? u swoich pracodawców. Zniech?cony, nosi? si? z zamiarem wyjazdu do Stanów Zjednoczonych i otwarcia w?asnej galerii w Nowym Jorku. Dla Vincenta oznacza?o to, ?e brat, przynajmniej na razie, nie b?dzie w stanie wspiera? go finansowo. Vincent okaza? jednak zrozumienie sytuacji, w jakiej znalaz? si? Theo. Nie bardzo jednak wiedzia?, co robi? dalej^[59]. W grudniu 1883 powróci? do rodziców, którzy w mi?dzyczasie przeprowadzili si? do Nuenen, ma?ej wioski w pó?nocnej Brabancji, niedaleko Eindhoven^[60].

Nuenen (1883–1885)

Podczas pobytu w Nuenen van Gogh postanowi? odda? si? ca?kowicie malarstwu, zw?aszcza olejnemu, z którym przedtem niezbyt dobrze sobie radzi?. Podj?? prób? udoskonalenia trzech gatunków, na których dotychczas skupia? uwag?: martwej natury, pejza?u i malarstwa rodzajowego^[61]. Zw?aszcza ten ostatni gatunek sta? si? widoczny w jego pracach; po przybyciu do Nuenen van Gogh bardzo szybko zawar? znajomo?? z mieszkańcami wioski, g?ównie z tymi biednymi. By? zafascynowany ich codziennym ?yciem i zaj?ciami. Pierwszym obrazem by? tkacz podczas pracy przy krosnach. Artysta wykona? ca?? seri? rysunków, akwarel i obrazów olejnych opartych na tym temacie; zachowa?o si? ich ok. 30^[62]. Dzi?ki pieni?dzom otrzymywanym od Theo móg? p?aci? tkaczom za ich pozowanie przy malowniczych krosnach^[63]. Tkaczy darzy? podobn? sympati?, jak przedtem górników w belgijskim Borinage. Z powsta?ych wówczas rysunków i obrazów uczyni? swoisty ilustracyjny reporta?, malowniczy i ekspresyjny dzi?ki kontrastowi mi?dzy ?wiat?em a ciemno?ci? w ciasnych, wiejskich izbach^[64]. Polubi? te? ogromne maszyny, na których pracowali tkacze i które wype?nia?y ca?e pomieszczenie; fascynowa?y go przy tym techniczne detale warsztatu tkackiego i relacje mi?dzy urz?dzeniem a cz?owiekiem, który pracuj?c ci??ko od rana do wieczora aby zarobi? na utrzymanie, stawa? si? wi??niem swoich krosien^[65].

W Nuenen van Gogh zajmowa? si? te? rysowaniem, prosz?c ch?opców, ?eby przynosili mu ptasie gniazda jako motyw malarski^[h]; sporz?dzi? te? wiele szkiców przedstawiaj?cych tkaczy i ich cha?upy^[i]. Na jesieni 1884 van Goghowi w jego malarskich eskapadach cz?sto towarzyszy?a Margot Begemann, córka s?siadów, starsza od niego o 10 lat. Zakocha?a si? w nim, a Vincent odwzajemni? jej uczucia, cho? z mniejszym entuzjazmem. Postanowili si? pobra?, ale pomys? spotka? si? ze sprzeciwem rodzin. W efekcie Margot za?y?a strychnin?. Zosta?a uratowana, kiedy van Gogh zawióz? j? do pobliskiego szpitala^[46]. 26 marca 1885 zmar? na atak serca jego ojciec; strata ta bardzo zmartwi?a Vincenta^[66].

Na prze?omie lat 1884–1885 van Gogh sporz?dzi? te? ponad 40 szkiców g?ów wie?niaków. Wybiera? do pozowania tych, których wygl?d uwa?a? za zgodny z jego wyobra?eniami dotycz?cymi ch?opów: ludzi o grubych, p?askich twarzach, niskich czo?ach i grubych wargach, wyolbrzymiaj?c nawet te cechy przy malowaniu^[67].

Studium twarzy wie?niaków z Nuenen
G?owa wie?niaczki w czerwonym czepcu, 1885, nr kat.: F 160, Muzeum Vincenta van Gogha
G?owa wie?niaczki w bia?ym czepcu, 1885, nr kat.: F 85, Kr?ller-Müller Museum
G?owa wie?niaczki w czarnym kapturze, 1885, nr kat.: F 69, Muzeum Vincenta van Gogha
G?owa wie?niaczki w br?zowym kapturze, 1885, nr kat.: F 154, Kr?ller-Müller Museum
G?owa m?odego wie?niaka w czapce z daszkiem, 1885, nr kat.: F 163,
G?owa wie?niaka z fajk?, 1885, nr kat.: F 169, Kr?ller-Müller Museum

Po raz pierwszy zainteresowano si? w Pary?u jego prac?. Wiosn? 1885 ukończy? obraz, uwa?any powszechnie za jego pierwsze wielkie dzie?o – Jedz?cy kartofle (hol.: De Aardappeleters)^[68].

*Jedz?cy kartofle* (1885), Muzeum Vincenta van Gogha

Przed namalowaniem obrazu van Gogh wykona? du?? ilo?? szkiców g?ów, wn?trz, detali dotycz?cych r?k czy czajnika na kaw?, a tak?e szkiców kompozycyjnych. Kiedy ukończy? prac?, podpisa? j? swym imieniem: Vincent. Obraz ukazuje pi?? osób jedz?cych kartofle, siedz?cych wokó? prostego, drewnianego sto?u. M?odsza kobieta ma przed sob? naczynie pe?ne ziemniaków, które – z wyrazem zapytania na twarzy – rozdziela pomi?dzy zgromadzonych. Starsza z kobiet nalewa kaw? zbo?ow? do kubków. Wn?trze o?wietla md?ym blaskiem lampa naftowa ukazuj?c w ca?ej rozci?g?o?ci ubóstwo domostwa, ale te? i dodaj?c jej podnios?ej atmosfery^[69]. W sierpniu tego samego roku dzie?o to zosta?o wystawione po raz pierwszy – w oknie marszanda Leursa w Hadze. Van Gogh zosta? oskar?ony o uwiedzenie si?? jednej z m?odych wiejskich modelek, która we wrze?niu zasz?a w ci???^[j]. W rezultacie katolicki ksi?dz z wioski zabroni? parafiankom pozowania arty?cie.

Po dwóch latach, ju? z Pary?a, van Gogh napisa? do siostry Willeminy:

Kiedy my?l? o mojej w?asnej pracy, to przede wszystkim obraz wie?niaków jedz?cych kartofle, który namalowa?em w Nuenen, jest najlepszym, jaki namalowa?em^[70].

W ci?gu 1885 van Gogh namalowa? szereg obrazów przedstawiaj?cych martwe natury. Krytycy i pisarze ceni? zw?aszcza dwie z nich za ich maestri? techniczn? – Martw? natur? ze s?omkowym kapeluszem i Martw? natur? z chodakami i naczyniami. Oba obrazy charakteryzuj? si? g?adkimi i starannymi poci?gni?ciami p?dzla i znakomitym cieniowaniem kolorów^[71].

Martwe natury
Martwa natura z chodakami i naczyniami, 1884, nr kat.: F 54, Centraal Museum
Martwa natura z ceramik?, butelk? i chodakami, 1885, nr kat.: F 63, Kr?ller-Müller Museum
Martwa natura z ?ó?tym s?omkowym kapeluszem, 1885, nr kat.: F 62, Kr?ller-Müller Museum
Martwa natura z koszem kartofli, 1885, nr kat.: F 100, Muzeum Vincenta van Gogha

Podczas dwuletniego pobytu w Nuenen van Gogh wykona? liczne rysunki i akwarele oraz oko?o 200 obrazów olejnych. Jego paleta jednak?e sk?ada?a si? z mrocznych, ziemistych tonacji, szczególnie ciemnego br?zu i nie wykazywa?a ?adnych oznak przej?cia do ?ywszej kolorystyki, która wyró?nia jego pó?niejsze, najlepiej znane prace. Kiedy uskar?a? si?, ?e Theo nie czyni? zbyt wiele, aby sprzeda? jego obrazy w Pary?u, ten odpowiada?, ?e by?y one zbyt ciemne i nie pasowa?y do aktualnego stylu reprezentowanego przez ?wietliste obrazy impresjonistów^[72].

Antwerpia (1885–1886)

Ju? po wyje?dzie z Drenthe van Gogh rozwa?a? mo?liwo?? przeniesienia si? do Antwerpii. Mia? nadziej?, ?e uda mu si? tam sprzeda? troch? swoich prac. W pa?dzierniku 1884 czyta? podr?czniki u?ywane na Akademii w Antwerpii, i to pomimo z?ej opinii, jak? mia? na temat uczelni artystycznych i w?asnych, niefortunnych do?wiadczeń w Brukseli. Jednak krytycyzm Theo u?wiadomi? mu w?asne braki, dlatego postanowi? dokszta?ci? si?, pragn?c zw?aszcza dowiedzie? si? wi?cej o kolorze. Decyzj? o wyje?dzie podj?? w listopadzie 1885, kiedy zaczyna?o mu brakowa? modeli, a na dworze zrobi?o si? zbyt zimno, by malowa? w plenerze. Wyje?d?a? do Antwerpii s?dz?c, ?e w dogodnym czasie wróci do Nuenen; w rzeczywisto?ci opuszcza? rodzinny kraj na zawsze^[73].

Po przyje?dzie do Antwerpii wynaj?? niewielki pokój nad sklepem sprzedawcy farb przy Rue des Images (Lange Beeldekensstraat)^[74]. Brakowa?o mu pieni?dzy i n?dznie si? od?ywia? – otrzymywane od brata pieni?dze wola? wydawa? na przybory malarskie i modelki. Poza tym kupowa? g?ównie chleb, kaw? i tytoń. W lutym 1886 napisa? do Theo, ?e pami?ta, i? od maja poprzedniego roku zjad? tylko sze?? ciep?ych posi?ków. Jego z?by zaczyna?y si? rusza?, co powodowa?o du?y ból^[75], a po wizycie u dentysty 10 z nich trzeba by?o usun??. Van Gogh leczy? si? u doktora Cavenaile, którego gabinet znajdowa? si? w pobli?u portu^[76], prawdopodobnie z syfilisu^[k]. Z zapisków w notatkach van Gogha wynika, ?e aplikowano mu zabieg irygacji a?unem oraz hydroterapi?^[77]. Z?y stan zdrowia oraz problemy psychiczne powodowa?y, ?e van Gogh zaczyna? obawia? si?, i? umrze przedwcze?nie, nie osi?gn?wszy sukcesu artystycznego. Pod wp?ywem tych my?li namalowa? niewielkie p?ótno, Czaszka z pal?cym si? papierosem, dziwnie surrealistyczne dzie?o, zupe?nie niepodobne do innych jego prac^[78].

B?d?c w Antwerpii postanowi? zg??bi? teori? koloru. W tym celu wiele czasu sp?dza? w muzeach ogl?daj?c obrazy, szczególnie prace Petera Paula Rubensa. Narasta?a w nim ch?? poszerzenia palety o karmin, b??kit kobaltowy i szmaragdow? zieleń. W dzielnicy portowej kupowa? japońskie drzeworyty ukiyo-e, adoptowa? ich styl oraz wykorzystywa? je jako t?o w niektórych swoich obrazach^[79]. ?yj?c w Antwerpii zacz?? w du?ych ilo?ciach pi? absynt^[80].

Pomimo niech?ci do wykszta?cenia akademickiego van Gogh zda? egzaminy wst?pne wy?szego stopnia na Akademi? Sztuk Pi?knych w Antwerpii (Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen) i w styczniu 1886 zosta? przyj?ty na wydzia? malarstwa i rysunku. Motywacj? do studiowania by?a perspektywa bezp?atnego dost?pu do modeli, a tak?e mo?liwo?? dowiedzenia si? czego? o impresjonizmie. W Akademii jednak panowa?y konserwatywne pogl?dy na sztuk?. Van Gogh mia? dost?p jedynie do modeli z gipsu. Ratowa? si? wynajmuj?c wspólnie z kolegami ?ywe modele na mie?cie. Ostatecznie niczego w Akademii si? nie nauczy? i porzuci? j?^[81]. Przez wi?ksz? cz??? lutego chorowa? i by? wyczerpany prac?, z?ym od?ywianiem si? i nadmiernym paleniem^[82]^[l]. Podj?? decyzj? o wyje?dzie do Pary?a^[83].

Pary? (1886–1888)

Pary? w XIX w. sta? si? stolic? nowoczesno?ci i awangardy. Toczy?y si? w nim o?ywione debaty na temat sztuki, w których z jednej strony uczestniczyli malarze si?gaj?cy do tradycji, maluj?cy sceny historyczne, a z drugiej strony ci, którzy swoimi p?ótnami dokumentowali ?ycie wspó?czesne, chwytaj?c nastrój chwili, u?ywaj?c w nieskr?powany sposób form i kolorów. Ten nowy pluralizm w sztuce przyci?gn?? do Pary?a artystów zagranicznych: Maxa Liebermanna z Niemiec, Jamesa McNeilla Whistlera i Mary Cassatt ze Stanów Zjednoczonych, Féliciena Ropsa z Belgii oraz Holendra Vincenta van Gogha^[84]. Van Gogh przyjecha? do Pary?a w marcu 1886, ?eby studiowa? w pracowni Fernanda Cormona. Zamieszka? razem z Theo w apartamencie przy Rue Laval na wzgórzu Montmartre. W lipcu przenie?li si? do po?o?onego wy?ej, wi?kszego mieszkania przy Rue Lepic 54. Poniewa? mieszkali razem, nie by?o potrzeby komunikowania si? przy pomocy listów, st?d mniej wiadomo o paryskim okresie van Gogha, ni? o wcze?niejszych lub pó?niejszych okresach jego ?ycia^[85]. Mieszkaj?c w Pary?u van Gogh malowa? martwe natury i sceny z Montmartre.

Inspiracja sztuk? japońsk?

Osobny artyku?: Japonaiserie (obrazy Vincenta van Gogha).

Po roku 1854, po podpisaniu Traktatu z Kanagawy nast?pi?o otwarcie Japonii na ?wiat. Na Zachodzie zacz??a zdobywa? popularno?? sztuka japońska wywieraj?c du?y wp?yw m.in. na malarstwo impresjonistów i ich nast?pców. W li?cie do brata Theo napisanym w 1885 roku Vincent van Gogh na okre?lenie wp?ywu sztuki japońskiej na malarstwo europejskie u?y? po raz pierwszy terminu ?japonaiserie” (?japońszczyzna”), przypisuj?c jego autorstwo francuskiemu pisarzowi Jules’owi de Goncourtowi (1830–1870)^[86].

Obrazy inspirowane sztuk? japońsk?
Kurtyzana (wed?ug Kesa? Eisena) (1887), Muzeum Vincenta van Gogha. Portret dalekowschodniej kurtyzany, z ozdob? we w?osach, w kolorowym okryciu, umieszczonej na tle moczarów i trzcin.
Kwitn?ca ?liwa (wed?ug Hiroshige) (1887), Muzeum Vincenta van Gogha. Portret kwitn?cego drzewa ze znakami kanji, umieszczonymi zarówno na drzewie, jak i na obu pionowych kraw?dziach obrazu.
Most w deszczu (wed?ug Hiroshige) (1887), Muzeum Vincenta van Gogha. Widok mostu, obwiedzionego dooko?a hieroglifami
Portret ?Ojca” Tanguy (1887), Musée Rodin. Portret brodatego, prosto siedz?cego m??czyzny, z zaci?ni?tymi na brzuchu r?kami, spogl?daj?cego w dó?, umieszczonego na tle sk?adaj?cym si? z japońskich drzeworytów
W?oszka (1887), Musée d’Orsay. Portret kobiety, namalowany, grubymi, zielonymi i czerwonymi, krzy?uj?cymi si? kreskami, na ?ó?tym tle, stanowi syntez? zarówno osi?gni?? sztuki japońskiej, jak i za?o?eń neoimpresjonizmu

Van Gogh wraz z zainteresowaniem si? sztuk? japońsk? zacz?? kolekcjonowa? japońskie drzeworyty ukiyo-e. Jego zainteresowanie tym rodzajem sztuki datuje si? na rok 1885, kiedy b?d?c w Antwerpii mia? zwyczaj dekorowa? nimi ?ciany pracowni. Zgromadzi? setki tych drzeworytów. Wida? je jako t?o na niektórych jego obrazach – na Portrecie ?Ojca” Tanguy kilka z nich wisi na ?cianie, za plecami sportretowanego m??czyzny. Na obrazie Kurtyzana (wed?ug Kesa? Eisena) z 1887 van Gogh skopiowa? figur? kurtyzany z reprodukcji zamieszczonej na ok?adce magazynu Paris Illustré, a nast?pnie powi?kszy? j? graficznie na swoim obrazie^[87]. Kwitn?ca ?liwa (wed?ug Hiroshige) to kolejny wyra?ny przyk?ad admiracji van Gogha dla sztuki japońskiej, któr? kolekcjonowa?; jego wersja jest nieco odwa?niejsza ni? orygina?^[88].

Jakkolwiek van Gogh nie by? jedynym artyst? swojej epoki, który przejawia? zainteresowanie sztuk? japońsk? i czerpa? z jej dorobku, to by? jedynym, który wyci?gn?? dalekosi??ne konsekwencje z tego, czego si? nauczy? studiuj?c za?o?enia tej sztuki – d??y? do nieco innej rzeczywisto?ci, któr? mia? znale?? w ?Nowej Japonii”, poza Pary?em^[89]. W li?cie do brata napisa?:

Gdy si? studiuje sztuk? japońsk?, widzi si?, ?e cz?owiek m?dry, inteligentny, filozof, sp?dza czas na czym? Na badaniu odleg?o?ci Ziemi od Ksi??yca? Na zg??bianiu polityki Bismarcka? Nie, studiuje ?d?b?o trawy. Ale to ?d?b?o trawy pozwala mu pó?niej rysowa? wszystkie ro?liny, a potem pory roku, pejza?e, zwierz?ta, wreszcie posta? ludzk?.(...) trzeba powróci? do natury mimo naszego wykszta?cenia i naszej pracy w ?wiecie konwencji^[90].

Impresjonizm

Osobny artyku?: Impresjonizm w sztuce.

Van Gogh bardzo podziwia? prace Adolphe’a Monticellego, z którymi zapozna? si? po przyje?dzie do Pary?a. Natychmiast zaadaptowa? do swoich potrzeb jego ja?niejsz? palet? i ?mia?e rozwi?zania kompozycyjne. Pisa? o tym kilka lat pó?niej w li?cie do krytyka Alberta Auriera^[91]^[92]. W 1890 Vincent van Gogh i jego brat Theo przyczynili si? do wydania pierwszej ksi??ki o Monticellim^[93].

Paul Gauguin (1848–1903), Autoportret w kapeluszu, 1893

Georges Seurat (1859–1891), zdj?cie z 1888

Paul Signac (1863–1935), portret p?dzla Seurata

Henri de Toulouse-Lautrec (1864–1901), zdj?cie z lat 1880–1890

émile Bernard (1868–1941), portret p?dzla de Toulouse-Lautreca, 1886

Kr?g paryskich przyjació? Vincenta van Gogha

W czasie zaj?? w pracowni Cormona van Gogh zetkn?? si? z brytyjsko-australijskim malarzem Johnem Peterem Russellem^[94] i pozna? studentów jak émile Bernard, Louis Anquetin i Henri de Toulouse-Lautrec, który namalowa? jego portret w pastelu. Grupa zacz??a wkrótce spotyka? si? w sklepie z materia?ami malarskimi, prowadzonym przez ?Ojca” Tanguy; sklep ten by? wówczas jedynym miejscem, gdzie mo?na by?o zobaczy? prace Paula Cézanne’a. Tanguy mia? w tamtym czasie w Pary?u ?atwy dost?p do prac impresjonistów. W 1886 mia?y miejsce dwie du?e wystawy ówczesnej awangardy; podczas nich po raz pierwszy zosta? zaprezentowany neoimpresjonizm, a dzie?a Georges’a Seurata i Paula Signaca by?y tematem rozmów na mie?cie. Theo z kolei trzyma? w swojej galerii na Boulevard Monmartre obrazy impresjonistów, w tym Claude’a Moneta, Alfreda Sisleya, Edgara Degasa i Camille’a Pissarro.

Pomi?dzy obu grupami istnia? konflikt w kwestii wizji artystycznych. Jednak problemy te pozosta?y obce van Goghowi. Jako cz?owiek z zewn?trz korzysta? z osi?gni?? obu kierunków jednocze?nie; pod wp?ywem impresjonistów rozja?ni? palet?, ucz?c si? jednocze?nie od neoimpresjonistów konsekwentnego podzia?u tonów i stosowania techniki puentylizmu. Wybiera? to, co mu by?o potrzebne, dostosowuj?c nowe ?rodki do w?asnej koncepcji malarskiej^[95]. Zaadaptowanie elementów puentylizmu nast?pi?o podczas jego wyjazdów podparyskiej miejscowo?ci letniskowej Asnières, gdzie pozna? Signaca. Elementy puentylizmu przej?? równie? émile Bernard.

Puentylizm, czyli technika malowania punktowego, podyktowany zosta? przede wszystkim ostateczn? kodyfikacj? metody podzia?u tonu, ostatecznym u?ci?leniem dywizjonizmu. Signac uwa?a?, ?e technika ta nie ma nic wspólnego z impresjonizmem, bo ?ród?em jej nie jest instynkt, a refleksja i poszukiwanie ?efektów trwania”^[96]. Przebywaj?c w Asnières van Gogh namalowa? kilka obrazów przedstawiaj?cych mosty, parki, fabryki oraz restauracj? la Sirène^[97]. Dwa namalowane tam obrazy, Restauracja de la Sirène w Asnières I i Restauracja de la Sirène w Asnières II, zaliczaj? si? do pierwszych arcydzie? artysty namalowanych w okresie paryskim^[98].

W listopadzie 1887 Theo i Vincent spotkali Paula Gauguina, który w?a?nie przyjecha? do Pary?a, i zaprzyja?nili si? z nim^[99]^[100]. Pod koniec 1887 van Gogh zorganizowa? w restauracji Chalet na Montmartre wystaw? w?asnych prac oraz prac Bernarda, Anquetina i prawdopodobnie Toulouse-Lautreca. Tam w?a?nie Bernard i Anquetin sprzedali pierwsze obrazy, a van Gogh wymieni? si? swoimi obrazami z Gauguinem, który wkrótce wyjecha? do Pont-Aven. Dyskusje o sztuce, artystach i ich sytuacji spo?ecznej, które rozpocz??y si? podczas tej wystawy, obj??y te? go?ci odwiedzaj?cych j?, w tym Pissarro i jego syna Luciena, Signaca i Seurata.

W lutym 1888 Vincent van Gogh, czuj?c si? znu?onym ?yciem Pary?a, opu?ci? go, namalowawszy podczas dwuletniego pobytu ponad 200 obrazów. Postanowi? osiedli? si? w Arles, w Prowansji, aby nabyte w Pary?u do?wiadczenia ugruntowa? i sprawdzi? wobec intensywnie barwnej, ?ródziemnomorskiej przyrody^[90]. Na kilka godzin przed odjazdem odwiedzi? po raz pierwszy, w towarzystwie Theo, Seurata w jego atelier. Wspomnia? o tym, jak równie? o dyskusjach prowadzonych podczas wystawy w Chalet, w li?cie do Gauguina z pa?dziernika 1888^[101].

Arles (1888–1889)

Pierwsze pó?rocze

21 lutego 1888 van Gogh opu?ci? Pary? i przyjecha? do Arles. Artysta w tym czasie by? chory od alkoholu i cierpia? na kaszel wywo?any paleniem^[9]. Zatrzyma? si? pocz?tkowo w hotelu H?tel-Restaurant Carrell przy Cavallerie 30, gdzie wynaj?? pokój za 19 franków. Mia? idealistyczne oczekiwania, ?e pokój b?dzie wygl?da? jak ten z drzeworytów Hokusai (1760–1849) czy Utamaro Kitagawy (1753–1806)^[9]^[102]. Poszukiwa? jednak lokum, w którym móg?by urz?dzi? pracowni? artystyczn? oraz za?o?y? utopijn? koloni? artystyczn?. Jego jedynym towarzyszem na dwa miesi?ce zosta? duński artysta Christian Mourier-Petersen (1858–1945). Arles wydawa?o si? van Goghowi egzotyczne i ohydne. W li?cie opisywa? je jako obcy kraj:

?uawi, burdele, urocze, ma?e arlezjanki id?ce do pierwszej komunii, ksi?dz w kom?y, wygl?daj?cy jak niebezpieczny nosoro?ec, ludzie pij?cy absynt, wszyscy wygl?dali jak stwory z innego ?wiata^[1].

100 lat po pobycie van Gogha w Arles wspomina?a go 113-letnia Jeanne Calment, która wówczas mia?a 13 lat i us?ugiwa?a w warsztacie wuja, gdzie van Gogh chcia? kupi? kilka p?ócien; okre?li?a go jako ?brudnego, ?le ubranego i niemi?ego” oraz ?bardzo brzydkiego, niegrzecznego, ?le wychowanego i chorego”^[103]^[104]. Przypomnia?a te? sobie, ?e sprzedawa?a mu kolorowe kredki^[105].

Tymczasem van Gogh zauroczy? si? lokalnym pejza?em i s?ońcem. Jego prace z tego okresu odznaczaj? si? bogactwem ?ó?cieni, ultramaryny i jasnego fioletu. Obrazy przedstawiaj?ce pejza? Arles powsta?y pod wp?ywem jego holenderskich do?wiadczeń; patchwork pól i alei jest p?aski i pozbawiony perspektywy, ale jest doskona?y, je?li chodzi o intensywno?? kolorów^[9]^[1]. Podnieca?o go wibruj?ce ?wiat?o Arles, a nowo odnalezione uznanie widoczne jest w szeregu jego prac. W marcu malowa? lokalne pejza?e u?ywaj?c zakratowanej ramy do wykre?lania perspektywy. Tematem, który szczególnie zauroczy? go w owym czasie, by?y kwitn?ce sady i pojedyncze drzewa, poniewa? przypomina?y mu japońskie pejza?e^[106]. Trzy z namalowanych wówczas obrazów zosta?y pokazane na corocznej wystawie Salonu Niezale?nych. W kwietniu van Gogh odwiedzi? amerykańskiego malarza Dodge’a MacKnighta, który mieszka? w pobli?u Fontvieille^[102]^[107].

1 maja 1888 sta? si? w?a?cicielem wschodniego skrzyd?a tzw. ??ó?tego Domu” po?o?onego przy placu Place Lamartine 2 (tytu? ?w?a?ciciel” by? u?yty z powodów oficjalnych)^[108]; w rzeczywisto?ci van Gogh wynaj?? ten dom za 15 franków miesi?cznie^[109]. Pokoje ??ó?tego Domu” by?y nieumeblowane i od pewnego czasu niezamieszka?e. Tymczasem artysta nadal mieszka? w H?tel Restaurant Carrel za op?at? 5 franków tygodniowo, któr? uwa?a? za wygórowan?. Zakwestionowa? wysoko?? op?aty i odda? spraw? do miejscowego s?dziego-rozjemcy; w efekcie uzyska? 12 franków obni?ki na końcowym rachunku^[110].

7 maja przeniós? si? z H?tel Carrel do Café de la Gare przy placu Place Lamartine 30^[111], gdzie zaprzyja?ni? si? z jej w?a?cicielami, Josephem i Marie Ginoux.

W czerwcu artysta odwiedzi? ryback? miejscowo?? Saintes-Maries-de-la-Mer, po?o?on? na wybrze?u Morza ?ródziemnego, 30 km od Arles. Cyganie z ca?ej Europy odbywali tam coroczne pielgrzymki ku czci ich patronki, ?w. Sary, która wed?ug legendy by?a s?u??c? Trzech Marii (st?d nazwa miasta – ?wi?te Marie) i mia?a tam przyby? wraz z nimi w roku 45, aby szerzy? chrze?cijaństwo^[112]. Van Gogh w Saintes-Maries-de-la-Mer udziela? lekcji rysunku podporucznikowi ?uawów, Paul-Eugène’owi Millietowi^[107] oraz namalowa? kilka obrazów przedstawiaj?cych ?ódki na pla?y i sam? miejscowo??^[113].

Dodge MacKnight przedstawi? van Gogha belgijskiemu malarzowi Eugène’owi Bochowi, który mieszka? czasowo w Fontvieille i który pó?niej kilkakrotnie odwiedzi? van Gogha w Arles^[107]. Latem van Gogh bli?ej zainteresowa? si? tematem ?niw, które na po?udniu, dzi?ki cieplejszemu klimatowi i intensywniej ?wiec?cemu s?ońcu, rozpoczynaj? si? wcze?niej ni? na pó?nocy. Polem obserwacyjnym dla artysty sta?a si? nizina La Crau, rozci?gaj?ca si? na po?udniowy wschód od Arles, otoczona ze wszystkich stron pagórkami. Powsta?y wówczas tak znane dzie?a jak Siewca i ?niwa w La Crau z Montmajour w tle (ka?de w kilku wariantach), namalowane w intensywnych barwach, zawieraj?ce reminiscencje z ojczystej Holandii^[114].

W lipcu van Gogh po?wi?ci? si? w du?ej mierze rysowaniu. Jednym z powodów by?y trudno?ci finansowe Theo. Rysowanie by?o tańsze od malowania, a Vincent chcia? w ten sposób zaoszcz?dzi? troch? pieni?dzy na oczekiwany przyjazd Paula Gauguina. Cz??? powsta?ych wówczas rysunków stanowi?a szkice do obrazów, cz??? – prace wielkoformatowe, wykonywane równolegle z obrazami, a jeszcze inne powsta?y jako kopie na podstawie wcze?niej namalowanych obrazów^[115].

Rysunki wykonane latem 1888
Nizina La Crau ko?o Arles z ma?ym poci?giem (1888), Muzeum Brytyjskie
Nizina La Crau ko?o Arles widziana z Montmajour (1888), Muzeum Vincenta van Gogha
Skaliste wzgórze z drzewem – Montmajour (1888), Muzeum Vincenta van Gogha
Ulica w Saintes-Maries (1888), Museum of Modern Art
Ogród z kwiatami (1888), Oskar Reinhart Collection

??ó?ty Dom”

We wrze?niu van Gogh przeniós? si? do ??ó?tego Domu”, w którym planowa? stworzenie kolonii artystów na wzór XVII-wiecznego bractwa malarzy holenderskich. Jako przywódc? kolonii widzia? Paula Gauguina. Przekona? go, by ten przyjecha? do Arles i zamieszka? razem z nim^[116]. Gauguin zgodzi? si?. Oczekuj?c go, van Gogh intensywnie malowa?. Pomimo ?e ??ó?ty Dom” nie by? jeszcze w pe?ni umeblowany przed wprowadzeniem si?, artysta móg? go ju? u?ywa? jako atelier^[117]. Maj?c nadziej? na urz?dzenie w domu galerii, w której móg?by wystawia? w?asne prace, namalowa? wówczas szereg obrazów. Jeszcze w sierpniu powsta? cykl S?oneczników.

8 wrze?nia 1888 van Gogh, id?c za rad? przyjaciela, pracownika urz?du pocztowego, Josepha Roulina (którego pó?niej sportretowa?), kupi? dwa ?ó?ka do ??ó?tego Domu”^[118]^[119], w którym 17 wrze?nia sp?dzi? pierwsz? noc^[120]^[121].

We wrze?niu van Gogh namalowa? seri? obrazów podczas nocy: Taras kawiarni w nocy, Nocna kawiarnia, Portret Eugène’a Bocha i Gwia?dzista noc nad Rodanem. W obrazie Taras kawiarni w nocy artysta osi?gn?? niespotykan? wcze?niej witalno?? barw ?ó?tych i niebieskich, których miejsce zosta?o zdeterminowane nie tyle zasad? kontrastu, ile faktem uciele?nienia walorów ?wiat?a. Krzykliwy kolor ?ó?ty i przyt?umiony niebieski reprezentuj? obszary uderzaj?cej jasno?ci i delikatnego pó?mroku. Jedynym ?ród?em ?wiat?a na obrazie s? lampy gazowe o?wietlaj?ce taras. W ich jasnym blasku zanurzone s? postacie ludzi siedz?cych na tarasie. O?wietlenie gazowe, b?d?ce sztucznym ?ród?em ?wiat?a reprezentuje nowoczesno?? i jako takie zosta?o przeciwstawione o?wietleniu naturalnemu – migocz?cym na nocnym niebie gwiazdom oraz ?wieczkom p?on?cym w oknach, dodaj?cym obrazowi nastroju romantyzmu i tajemniczo?ci^[122]. Temat sztucznego o?wietlenia pojawi? si? w nast?pnym obrazie artysty, Nocna kawiarnia, przedstawiaj?cym wn?trze kawiarni Café de la Gare, po?o?onej przy Place Lamartine 30, tu? obok mieszkania van Gogha, który zazwyczaj jada? w niej kolacje. Kawiarni? prowadzili Joseph-Michel i jego ?ona Marie Ginoux. Van Gogh przez trzy kolejne noce przesiadywa? w kawiarni, maluj?c obraz i ?pi?c w ci?gu dnia. Wydawa?o mu si? czasem, ?e barwy podczas nocy s? intensywniejsze ni? w dzień. O Nocnej kawiarni napisa?:

W moim obrazie Nocna kawiarnia usi?owa?em wyrazi?, ?e ta kawiarnia jest miejscem, w którym cz?owiek mo?e si? sponiewiera?, oszale?, pope?ni? zbrodni? [...] usi?owa?em wyrazi? co?, niby pot?g? ciemno?ci w jakiej? mordowni^[123].

Nawi?za? do przedstawionych na obrazie osób siedz?cymi nad pustymi szklankami ?wiadcz?cymi o nadu?ywaniu alkoholu^[124]. Czerwień i zieleń ?cian i sufitu kawiarni stanowi? przygn?biaj?c? kombinacj?. Gro?ny wygl?d maj? lampy ze swym pomarańczowo-zielonym blaskiem. Obraz wywo?uje u widza uczucie opuszczenia i rozpaczy^[125]. Van Gogh chcia? poprzez dominacj? o?wietlenia sztucznego wskaza?, ?e ?wiat, który zap?aci? wiernopoddańczy ho?d nowemu o?wietleniu, utraci? zarazem kontakt ze wszystkimi ludzkimi odczuciami^[124]. Wszystkie te obrazy by?y przeznaczone do dekoracji ??ó?tego Domu” i stanowi?y, zdaniem niektórych, najbardziej ambitne zadanie, jakiego van Gogh kiedykolwiek si? podj??^[126]^[127]. Malowanym obrazom van Gogh przypisa? specjaln? funkcj?: mia?y wykaza? jego potencja? twórczy oraz wywrze? wra?enie na Gauguinie, stanowi?c argument w dyskusji z nim. Dwa cykle obrazów wysuwaj? si? na czo?o: wspomniane ju? S?oneczniki oraz rozpocz?ty cykl Ogród poetów, maj?cych za temat fragment parku publicznego w Arles, wype?nionego t?umem spacerowiczów i poro?ni?tego malownicz? ro?linno?ci?, niestanowi?cy jednak jako park niczego specjalnego. Niestrudzona wyobra?nia van Gogha, podekscytowana my?l? oczekiwanego przyjazdu przyjaciela, stopniowo przekszta?ca?a ten park w miejsce poezji, widz?c spaceruj?cych w nim renesansowych poetów: Dantego, Petrark? i Boccaccia. Poniewa? obrazy te by?y przeznaczone do pokoju Gauguina, van Gogh chcia? ofiarowa? przyjacielowi wraz z nimi co? w rodzaju ?genius loci”, magii Po?udnia, której Gauguin nie by?by w stanie si? oprze?^[128].

Przyjazd Gauguina

Gauguina do wyjazdu do Arles sk?oni? Theo. Na podstawie umowy z firm? Boussod & Valadon, dla której Theo organizowa? wystawy dzie? m?odych artystów, Gauguin mia? otrzymywa? wynagrodzenie. Theo z kolei podj?? decyzj? pod naciskiem Vincenta, planuj?cego stworzenie w Arles kolonii artystów, którzy przenosz?c na p?ótno widoki Po?udnia mieli zawojowa? Pary?. Gauguin towarzystwo Vincenta uwa?a? za poni?ej swojej godno?ci i od pocz?tku podchodzi? nieufnie do ca?ego przedsi?wzi?cia, upatruj?c przysz?o?? w tropikach. Potrzebowa? jednak pieni?dzy. 23 pa?dziernika Gauguin ostatecznie przyjecha? do Arles i zamieszka? razem z Van Goghiem w ??ó?tym Domu”^[129]. W listopadzie wspólnie malowali. Owocem ich pierwszej wspólnej sesji w plenerze sta?a si? seria Les Alyscamps, p?dzla van Gogha, przedstawiaj?ca cztery widoki alei Les Alyscamps. Dwie wcze?niejsze wersje s? utrzymane w typowym dla van Gogha stylu. Punkt obserwacyjny artysta umie?ci? po?rodku alei, flankowanej sarkofagami, reliktami z czasów, gdy po?o?ona na po?udnie od miasta aleja by?a miejscem pochówków. Dwie sko?ne linie wyznaczaj?ce granice alei zbiegaj? si? przy niskim horyzoncie. Rz?dy topól po obu stronach dodaj? dzie?u uroczystej atmosfery. Obrazy zosta?y namalowane w formacie pionowym, a monochromatyczne niebo jest oddane w kontrastuj?cym kolorze. Artysta pos?u?y? si? technik? impastu, a obrazy namalowa? od razu, na miejscu^[130]. Dwie pó?niejsze wersje natomiast zdradzaj? wyra?ny wp?yw Gauguina. Gauguin postara? si? o par? metrów grubego szorstkiego p?ótna, na którym van Gogh namalowa? obrazy, wybieraj?c punkt obserwacyjny tym razem z boku alei, powy?ej sarkofagów. Obrazy zosta?y namalowane w formacie poziomym, drzewa s? przedstawione fragmentarycznie, a pionowe rz?dy ich pni przecinaj? uko?ne linie alei^[131]. Gauguin w tym samym czasie namalowa? równie? dwa obrazy przedstawiaj?ce nekropoli? Alyscamps. Wybra? jednak inny punkt obserwacyjny ni? van Gogh i usun?? jakiekolwiek odniesienia do antycznych sarkofagów. Jeden z jego obrazów znajduje si? w Musée d’Orsay^[132] w Pary?u, a drugi w prywatnej kolekcji w Tokio. Gauguin namalowa? te? portret van Gogha Van Gogh maluj?cy s?oneczniki, a van Gogh – nietypowo – namalowa? kilka obrazów z pami?ci, przez szacunek dla pogl?dów Gauguina w tym wzgl?dzie. Do najwa?niejszych z nich nale?y obraz Wspomnienie ogrodu w Etten, stanowi?cy prób? pod??ania przez van Gogha za koncepcj? sztuki Gauguina. Wszystko na tym obrazie jest podporz?dkowane wizyjno?ci. Malowid?o jest p?askie, pozbawione horyzontu, a poszczególne jego elementy s? obwiedzione grubymi konturami. W tym czasie van Gogh namalowa? te? Czerwon? winnic?, któr? naby?a w 1890 siostra Eugène’a Bocha, malarka Anna Boch^[133]^[134].

W grudniu arty?ci odwiedzili Montpellier, gdzie w zbiorach Alfreda Bruyasa (znajduj?cych si? obecnie w miejscowym Musée Fabre) ogl?dali prace Gustave’a Courbeta i Eugène’a Delacroix^[135].

Ich wzajemne stosunki jednak?e pogarsza?y si?. Van Gogh bardzo podziwia? Gauguina i desperacko pragn??, aby ten traktowa? go jako równego sobie. Gauguin jednak by? arogancki i dominuj?cy, który to fakt cz?sto by? powodem frustracji van Gogha. Cz?sto gwa?townie sprzeczali si? na temat sztuki; van Gogh odczuwa? narastaj?c? obaw?, ?e Gauguin ma zamiar go opu?ci?. W pewnym momencie sytuacja, jak j? opisywa? van Gogh, ?zbytniego napi?cia”, osi?gn??a punkt krytyczny.

23 grudnia 1888

23 grudnia 1888 sfrustrowany i chory van Gogh zagrozi? Gauguinowi brzytw?, po czym w panice wybieg? i uciek? do miejscowego domu publicznego^[m]. W owym czasie by? bardzo samotny i cz?sto odwiedza? prostytutki w domu publicznym przy Rue du Bout d’Aeles, który by? miejscem jego emocjonalnego i zmys?owego kontaktu z innymi lud?mi. B?d?c tam, obci?? sobie lewe ucho, cho? pó?niej cz?sto utrzymywa?, ?e by?a to ?tylko” dolna cz??? lewej ma??owiny usznej^[n]^[o].

Van Gogh zawin?? obci?te ucho w gazet? i wr?czy? prostytutce o imieniu Rachel, prosz?c j? o ?ostro?ne trzymanie tej rzeczy”. S?aniaj?c si? na nogach wróci? do domu, gdzie go pó?niej znalaz? Gauguin^[p]. Van Gogh by? nieprzytomny, a ca?? g?ow? mia? we krwi. Zosta? przyj?ty do szpitala H?tel-Dieu w Arles, gdzie opiek? nad nim roztoczy? m?ody doktor Félix Rey^[136]. Przez kilka dni artysta by? w stanie krytycznym. Przez kolejne dni wypytywa? nieustannie o Gauguina, ale ten by? ju? daleko. Gauguin powiedzia? jednemu z policjantów prowadz?cych spraw?: ?Prosz? uprzejmie bardzo ostro?nie obudzi? tego pana, a je?li b?dzie o mnie pyta?, prosz? mu powiedzie?, ?e wyjecha?em do Pary?a; mój widok móg?by fatalnie podzia?a? na niego”^[137]. Gauguin pisa? o van Goghu: ?Jego stan si? pogorszy?, on chce spa? z pacjentami, gania? za piel?gniarkami, myje si? w kuble na w?giel. To oznacza, i? kontynuuje to biblijne umartwianie si?”^[137]. Theo, powiadomiony przez Gauguina, odwiedzi? Vincenta, podobnie jak Marie Ginoux i Roulin. Gauguin wyjecha? z Arles i ju? nigdy wi?cej van Gogha nie zobaczy?^[q].

Przyczyn? konfliktu by?y ró?nice charakteru obu artystów i dziel?ce ich pogl?dy na sztuk?. Gauguin, cho? by? sk?onny podziela? pogl?dy Vincenta dotycz?ce kolonii artystycznej, nie bardzo wierzy? w ich urzeczywistnienie w ma?ym, prowincjonalnym miasteczku na po?udniu Francji. Sam by? g?ow? rodziny, mia? pi?cioro dzieci i nie mia? zrozumienia dla ascetycznego, samotnego ?ycia Vincenta w Arles; docenia? przyjemne ?ycie tu i teraz. Jego pasj? okaza?o si? ?ycie w tropikach^[138]. W 1891 Gauguin wyjecha? z Francji i osiad? na Tahiti; w 1893 powróci?, a w 1895 wyjecha? ponownie na wyspy Pacyfiku, gdzie sp?dzi? reszt? ?ycia^[139].

Styczeń – maj 1889

Obraz Vincenta van Gogha Dziedziniec szpitala w Arles (kwiecień 1889), Oskar Reinhart Collection, Winterthur

Szpital H?tel-Dieu funkcjonowa? do lat 70. XX w. Obecnie, po modernizacji, mie?ci si? w nim centrum kulturalne Espace Van Gogh^[140]

Szpital H?tel-Dieu w Arles wówczas i wspó?cze?nie

W styczniu 1889, po sp?dzeniu dwóch tygodni w szpitalu, van Gogh powróci? do ??ó?tego Domu”, wznawiaj?c malowanie obrazów. W lutym jednak ponownie znalaz? si? w szpitalu, po tym, jak mia? atak paranoi. W szpitalu sp?dzi? dziesi?? dni, ale okaza?o si?, i? cierpi na mani? prze?ladowcz?. Mieszkańcy Arles zwrócili si? z petycj? do w?adz o zamkni?cie van Gogha, argumentuj?c, ?e stanowi ?zagro?enie spo?eczne”. Pod koniec lutego van Gogh zosta? ponownie hospitalizowany^[141]. W marcu policja zamkn??a ??ó?ty Dom” odpowiadaj?c na petycje 30 mieszkańców miasta, którzy okre?lili van Gogha jako ?fou roux” (?szalonego rudzielca”). Paul Signac odwiedzi? van Gogha w szpitalu, po czym, za zgod? lekarzy, zabra? go do domu. W kwietniu van Gogh przeprowadzi? si? do apartamentów nale??cych do dra Reya po tym, jak powód? uszkodzi?a jego obrazy w jego w?asnym domu^[142]^[143]. W tym mniej wi?cej czasie napisa?:

Jak?e dziwne wydaj? mi si? te trzy ostatnie miesi?ce. Czasem nieznane duchowe m?czarnie, potem chwile, kiedy zas?ona czasu i fatum okoliczno?ci przez moment wydaj? si? na jaki? czas otwiera?^[144].

W maju wyjecha? z Arles i zosta? pacjentem szpitala dla psychicznie chorych w Saint-Rémy-de-Provence^[145].

Podró? i osiedlenie si? w Arles okaza?y si? by? najwa?niejsze w ?yciu van Gogha. W intensywnym ?wietle s?ońca barwy przedmiotów wydaj? si? bardziej czyste i kontrastowe. Van Gogh z ca?? tego ?wiadomo?ci? pod??a? za ?wiat?em. Jeszcze w marcu 1888 w li?cie do émile’a Bernarda napisa?, ?e po?udnie Francji przypomina mu Japoni?: czyste niebo, jasne kolory, kana?y wodne biegn?ce w poprzek pól, maj?ce kolor szmaragdowozielony lub ciemnoniebieski, jak na japońskich drzeworytach^[146]. W Arles ukszta?towa? si? w pe?ni styl malarstwa van Gogha, który charakteryzuj? intensywne barwy odbijane od przedmiotów i intuicyjnie zestawione kontrastowo, niekiedy z przewag? ?ó?ci, gruba faktura i deformacja, traktowane jako ?rodki ekspresji. Wiele z powsta?ych w tym czasie obrazów, np. Nocna kawiarnia czy S?oneczniki zaliczaj? si? do najwybitniejszych osi?gni?? artysty.

Saint-Rémy (1889–1890)

Maj – grudzień 1889

Po ?lubie Theo 17 kwietnia 1889 van Gogh postanowi? podda? si? leczeniu w szpitalu psychiatrycznym Saint-Paul-de Mausole w St. Remy. 8 maja 1889 uda? si? tam w towarzystwie swego opiekuna, wielebnego Salles. Szpital znajdowa? si? w murach by?ego klasztoru, mniej ni? 32 km od Arles. Zabudowania poklasztorne po?o?one by?y w?ród pól pszenicznych, winnic i plantacji oliwek.

Kierownikiem szpitala Saint-Paul-de Mausole by? dr. Théophile Peyron, który podczas praktyki w Marsylii specjalizowa? si? w chorobach psychicznych. W trakcie badań stwierdzi? u van Gogha epilepsj?^[147]. Vincent otrzyma? w szpitalu dwa skromne pokoje z ?azienk?, urz?dzone w po??czonych celach z zakratowanymi oknami; drugi z pokoi s?u?y? mu za studio^[148]. Zacz?? malowa? niemal natychmiast po przyje?dzie. Szpital i otaczaj?cy go ogród sta?y si? tematem wielu jego obrazów. Sporz?dzi? kilka szkiców wn?trz szpitalnych. Jednym z jego pierwszych obrazów, namalowanych w maju 1889 by?y m.in. Irysy, przedstawiaj?ce kwiaty tego gatunku, rosn?ce w przylegaj?cym do szpitala ogrodzie^[149]. Pó?niej zacz?? wychodzi? poza szpital i penetrowa? okolice Saint-Remy. Towarzyszy? mu asystent Jean-Fran?ois Poulet, znaj?cy dobrze teren. Odwiedzili wspólnie pobliski w?wóz Les Peyroulets, a nast?pnie samo miasteczko Saint-Rémy. Po powrocie z jednej z w?drówek van Gogh kopn?? nieoczekiwanie swego asystenta w brzuch, po czym nazajutrz go przeprosi?. Poulet pomimo tego zdarzenia zachowa? dobre wspomnienia o van Goghu po tym, jak opu?cili Saint-Rémy^[150].

Rysunki i obrazy van Gogha z pierwszych miesi?cy jego zamkni?cia w szpitalu ?wiadcz?, ?e nie by? niezadowolony ze swej sytuacji. W?a?ciwie stara? si? sprawi?, aby to miejsce wygl?da?o atrakcyjniej ni? w rzeczywisto?ci, a kilka jego obrazów przedstawiaj?cych budynek z zewn?trz i nale??cy do niego ogród nasuwa skojarzenia raczej z domkiem na wsi ni? ze szpitalem psychiatrycznym^[151].

Temat cyprysów
Zielone pole pszenicy z cyprysem (1889), Galeria Narodowa w Pradze
Pole pszenicy z cyprysami (1889), Metropolitan Museum of Art
Gwia?dzista noc (1889), Museum of Modern Art
Droga z cyprysem i gwiazd? (1890), Kr?ller-Müller Museum

W pierwszych miesi?cach pobytu w Saint-Rémy van Gogh namalowa? seri? obrazów przedstawiaj?cych cyprysy; ich powykr?cane kszta?ty, przypominaj?ce p?omienie, mia?y zwi?zek ze stanem jego niespokojnego umys?u. Najs?ynniejszym obrazem, jaki wówczas namalowa?, by?a Gwia?dzista noc, dzie?o, które niegdy? przekona?o ludzi, ?e van Gogh by? szalony. Obraz ten, bardziej wytwór wyobra?ni ni? studium natury, jest dzie?em na wskro? ekspresjonistycznym, by? mo?e zapowiadaj?cym obrazy Edvarda Muncha, norweskiego malarza, m?odszego o 10 lat od van Gogha. Niebo z Gwia?dzistej nocy w pe?ni odpowiada poj?ciu ?surrealistyczne”, nasuwaj?c niektórym porównania z biblijn? apokalips?. Generalnie realistyczna wioska, przestawiona na obrazie, jest trudna do identyfikacji; spiczasta wie?a ko?cio?a nasuwa bardziej porównania z pó?noc? ni? z po?udniem. Góry natomiast przypominaj? pobliskie Les Alpilles. G??bi obrazowi dodaje ciemny cyprys z lewej strony^[151]. Zosta? przedstawiony podobnie jak na wielu innych obrazach i mo?e ostatecznie pochodzi? z perspektywy japońskich drzeworytów. Cyprysy by?y typowym elementem krajobrazu Prowansji, a van Gogh twierdzi?, ?e chcia?by malowa? je tak, jak s?oneczniki. Porównywa? ich kszta?t i proporcje do egipskich obelisków.

Obok cyprysów artysta podj?? równie? temat drzew oliwnych. Namalowa? 15 obrazów przedstawiaj?cych drzewa oliwkowe jako g?ówny motyw; stosowa? przy tym bogactwo wariacji kolorystycznych, uwarunkowanych porami roku; kiedy drzewa kwit?y, u?ywa? g?ównie odcieni b??kitnych^[152].

Temat drzew oliwnych
Gaj oliwny I (1889), Nelson-Atkins Museum of Art
Gaj oliwny II (1889), Kr?ller-Müller Museum
Gaj oliwny III (1889), Muzeum Vincenta van Gogha
Zbieracze oliwek III (1889), National Gallery of Art

Wida? by?o te? zmiany w jego palecie. Pocz?wszy od tego czasu odesz?y w przesz?o?? agresywne efekty barw dope?niaj?cych i zamiast intensywnych czerwieni i zieleni pojawi?y si? ?agodniejsze b??kity i zielenie; mniej widoczny sta? si? te? impast. Podczas pobytu w szpitalu van Gogh mia? kilkakrotnie ataki choroby. Po jednym z nich, kiedy po?kn?? farby, otrzyma? na jaki? czas zakaz malowania, poniewa? dr. Peyron stwierdzi?, ?e u podstawy ataków le?a?a obsesja zwi?zana z malowaniem^[153]. Zamkni?ty w pokoju van Gogh namalowa? wówczas trzy autoportrety, w tym jeden, znajduj?cy si? obecnie w Musée d’Orsay w Pary?u, zaliczany do najlepszych. Inne obrazy, namalowane od wrze?nia do grudnia, to m.in. 2 wersje Sypialni w Arles, szereg widoków ogrodu przy szpitalu ?wi?tego Paw?a i drzew oliwnych.

Wa?n? grup? obrazów, które wysz?y wówczas spod r?ki artysty, by?y kopie jego ulubionych mistrzów: Milleta, Doré, Delacroix i Rembrandta^[154].

Kopie ulubionych mistrzów
Wieczór: czuwanie (wg Milleta) (1889), Muzeum Vincenta van Gogha
Pó?posta? anio?a (wg Rembrandta) (1889), lokalizacja nieznana
Pietà (wg Delacroix) (1889), Muzeum Vincenta van Gogha
Dobry Samarytanin (wg Delacroix) (1890), Kr?ller-Müller Museum
Spacer wi??niów (wg Doré) (1890), Muzeum im. Puszkina w Moskwie

3 wrze?nia na pi?tej wystawie Salon Niezale?nych zaprezentowano dwa obrazy van Gogha: Gwia?dzist? noc nad Rodanem i Irysy. Ten ostatni wzbudzi? zainteresowanie zwiedzaj?cych, o czym pó?niej poinformowa? Vincenta Theo^[155].

Pod koniec roku van Gogh do?wiadczy? ataku g??bokiej depresji, trwaj?cego osiem dni. Znowu po?kn?? farby i sta? si? niezdolny do nawi?zania kontaktu z otoczeniem^[156].

Styczeń – maj 1890

W styczniu van Gogh na zaproszenie awangardowej grupy Les XX wzi?? udzia? w organizowanej przez ni? corocznej, siódmej wystawie w Brukseli wystawiaj?c sze?? obrazów. Opinie by?y podzielone. Henry de Groux, malarz konwencjonalnych obrazów o tre?ci religijnej, zakpi? z prac artysty, nazywaj?c jego S?oneczniki ?odra?aj?cym garnkiem s?oneczników p?dzla Pana van Gogha”, po czym wycofa? z wystawy w?asny obraz. Henri de Toulouse-Lautrec stan?? w obronie van Gogha, a de Groux wyzwa? na pojedynek. De Groux zosta? wykluczony z Les XX, a pomi?dzy obu artystami pó?niej dosz?o do ugody. Ludzie mówili o van Goghu; on sam otrzyma? kolejn? dobr? wiadomo?? z Brukseli: uda?o si? sprzeda? jego pierwszy obraz, Czerwon? winnic?, namalowany jeszcze w Arles. Dzie?o kupi?a za 400 franków Anna Boch, malarka, siostra zaprzyja?nionego malarza Eugène’a Bocha. Mia?o si? okaza?, ?e b?dzie to jedyny obraz artysty sprzedany za jego ?ycia. W tym samym miesi?cu w gazecie Mercure de France, znanej z publikacji dotycz?cych symbolizmu, ukaza? si? ambitny artyku? na temat prac van Gogha autorstwa krytyka Alberta Auriera^[157].

W lutym 1890, w zwi?zku z narodzinami bratanka Vincenta Willema, nazwanego tak na jego cze??, napisa? do matki, ?e postanowi? namalowa? obraz Kwitn?cego migda?owca, przeznaczony do powieszenia w pokoju dziecka:

W?a?nie zacz??em malowa? obraz dla niego, ?eby powiesi? go w jego sypialni, wielkie ga??zie bia?o kwitn?cego migda?owca na tle b??kitnego nieba^[158].

W tym samym miesi?cu namalowa? m.in. cztery wersje Arlezjanki opartej na szkicu w?glem autorstwa Gauguina, sporz?dzonym w listopadzie 1888, kiedy Marie Ginoux pozowa?a im obu^[159].

W marcu na szóstym Salonie Niezale?nych w Pary?u van Gogh wystawi? dziesi?? swoich obrazów, a Claude Monet powiedzia?, wed?ug relacji Theo, ?e by?y one najlepsz? cz??ci? wystawy. W ci?gu sze?ciu miesi?cy van Gogh przesta? by? kim? obcym w ?wiecie sztuki, a jego reputacja si?gn??a daleko poza koterie Pary?a. By? postrzegany jako jeden z obiecuj?cych, nowych talentów oraz jako kto?, komu uda?o si? uzyska? poparcie w galeriach, w tym u Theo, jednego z czo?owych, nowoczesnych marszandów. Jednak sam Vincent bez entuzjazmu podchodzi? do swego sukcesu. W li?cie do matki napisa?:

Gdy us?ysza?em, ?e moje dzie?o odnios?o pewien sukces i przeczyta?em stosowny artyku?, nieustannie obawia?em si?, ?e b?d? musia? za to zap?aci?; w ?yciu malarza na ogó? najgorsz? ze wszystkich rzecz? jest sukces^[160].

W maju Vincent van Gogh podj?? decyzj? o zakończeniu dobrowolnego pobytu w Saint-Rémy. Dyrektor szpitala, dr Peyron, napisa? w końcowym raporcie o jego kondycji:

Pacjent ten, na ogó? spokojny, podczas swego pobytu w o?rodku do?wiadczy? szeregu gwa?townych ataków, trwaj?cych od tygodnia do miesi?ca. Podczas tych ataków prze?ywa? straszne l?ki i niepokoje, kilkakrotnie próbowa? si? otru?, czy to po?ykaj?c farby, czy pij?c naft? podkradan? pomocnikom, kiedy ci nalewali j? do lamp.(...) Pomi?dzy atakami pacjent by? absolutnie spokojny i po?wi?ca? si? ca?kowicie malowaniu. Dzi? poprosi? mnie o zwolnienie, zamierzaj?c w przysz?o?ci ?y? na pó?nocy Francji, gdzie, wed?ug jego przekonania, klimat dobrze mu zrobi.

16 maja Vincent van Gogh wyruszy? w d?ug? podró? do Pary?a^[161].

Auvers-sur-Oise (1890)

17 maja 1890 Vincent van Gogh przyjecha? do Pary?a. Wówczas po raz pierwszy spotka? ?on? brata Johann? i ich niedawno narodzonego syna, Vincenta Willema. By? zadowolony z tego spotkania i z faktu, ?e opu?ci? szpital psychiatryczny. Nast?pnego dnia udali si? do ?Ojca” Tanguy, ?eby sprawdzi? niesprzedane obrazy Vincenta^[163]. Plan przewidywa? jego tygodniowy pobyt w Pary?u w celu konsultacji medycznych w klinice doktora Gacheta. W rzeczywisto?ci pobyt trwa? 3 dni i 20 maja artysta wyjecha? do Auvers-sur-Oise i tam spotka? si? z Gachetem w jego domu. Sama miejscowo?? wywar?a na nim pozytywne wra?enie. Szczególnie przypad?y mu do gustu stare domy, które wkrótce mia?y sta? si? tematem niektórych jego obrazów. Zwiedzaj?c miejscowo?? zwróci? uwag? na dom Daubigny’ego, malarza, którego podziwia?^[164].

Van Gogh znalaz? si? w Auvers-sur-Oise pod opiek? przyjaciela Camille’a Pissarra, doktora i mecenasa artystów Paula Gacheta. Gachet by? w tym czasie 61-letnim wdowcem. Mia? córk? Marguérite (ok. 20 lat) i syna Paula (16 lat). Ich obszerny dom by? po?o?ony na wzgórzu, a jego ?ciany zdobi?y dzie?a impresjonistów: Renoira, Moneta, Pisarro, Cézanne’a i innych. Kontakt ich obu u?atwia? fakt, ?e Gachet zna? równie? j?zyk holenderski. Wkrótce si? zaprzyja?nili, o czym Vincent nie omieszka? poinformowa? brata^[165]. Gachet poleci? Van Goghowi wynaj?cie pokoju w miejscowej gospodzie za 6 franków dziennie (z czego van Gogh nie skorzysta?), a w niedziele zaprasza? go na obiad. Van Gogh ostatecznie zamieszka? w gospodzie Auberge Ravoux, w której za pokój na poddaszu p?aci? 3,5 franka dziennie, w??cznie z wy?ywieniem. Zaprzyja?ni? si? z w?a?cicielami gospody, państwem Ravoux, podobnie jak przedtem w Arles z Josephem i Marie Ginoux^[166].

W czerwcu 1890 van Gogh namalowa? Portret doktora Gacheta w dwóch wersjach oraz wykona? jedn? akwafort? z jego podobizn?. Wszystkie trzy dzie?a ukazuj? Gacheta w melancholijnym nastroju. Maluj?c portret doktora artysta wy?o?y? przy okazji swe credo artystyczne, je?li chodzi o malarstwo portretowe. Wykorzysta? w nim star? jak ?wiat form? wype?niaj?c j? w?asnymi, indywidualnymi detalami tera?niejszo?ci^[167]. W li?cie do siostry Willeminy wyja?nia?:

CHCIA?BYM, widzisz, daleki jestem od stwierdzenia, ?e mog? to wszystko zrobi?, ale w ka?dym razie d??? do tego, ?e chcia?bym robi? portrety, które wiek pó?niej b?d? wygl?da? jak zjawy dzisiejszych ludzi. Próbuj? robi? to nie przez fotograficzne podobieństwo, ale przez nasze nami?tne ekspresje, stosuj?c jako ?rodek wyrazu i egzaltacji charakter naszej nauki i nowoczesny zmys? kolorystyczny^[168].

Podczas 70-dniowego pobytu w Auvers-sur-Oise van Gogh stworzy? ponad 70 dzie?, w wi?kszo?ci obrazów, z których wiele nale?y do jego najwybitniejszych. Malowa? bardzo intensywnie rozpoczynaj?c prac? w plenerze o ?wicie i przerywaj?c j? jedynie na obiad. K?ad? si? o godz. 9 wieczorem. Tematem jego obrazów by?y przewa?nie okoliczne pejza?e, namalowa? poza tym kilka martwych natur^[169] oraz szereg portretów, w tym: wspomniany Portret doktora Gacheta, portret jego córki, cz?onków rodziny Ravoux^[170] oraz portrety ma?ych dzieci. Niektóre obrazy, które namalowa? w ostatnich tygodniach ?ycia, nale?? do najs?ynniejszych w historii sztuki. Zalicza si? do nich Ko?ció? w Auvers i Pole pszenicy z krukami^[171].

Pole pszenicy z krukami (lipiec 1890)^[172] jest przyk?adem rzadkiego formatu p?ótna: 50 × 100 cm, u?ywanego przez van Gogha w ostatnich tygodniach ?ycia. Burzliwa intensywno?? dzie?a stawia go po?ród najbardziej niepokoj?cych i spontanicznych prac artysty^[173]. Jest ono cz?sto b??dnie brane za jego ostatnie dzie?o, podczas gdy badacz twórczo?ci van Gogha Jan Hulsker wymienia siedem obrazów, które zosta?y namalowane pó?niej^[174]. W lipcu van Gogh ukończy? dwa obrazy Ogród Daubigny’ego, z których jeden jest najprawdopodobniej ostatnim namalowanym przez niego obrazem^[159]^[162]. S? te? obrazy, których wygl?d wskazuje, ?e nie zosta?y ukończone, jak Chaty kryte strzech? pod wzgórzem^[173]. Pomimo ?e ostatnie obrazy van Gogha przewa?nie s? surowe w klimacie, s? z natury optymistyczne i odzwierciedlaj? ch?? powrotu do klarownego zdrowia psychicznego. Tym niemniej obrazy ukończone kilka dni przed ?mierci? s? bezlito?nie mroczne. Szczególnie przygn?biaj?cy jest obraz Stary cz?owiek w smutku, przedstawiaj?cy starca z g?ow? w d?oniach. Praca ta jest przyk?adem wci?gaj?cego i chwytaj?cego za serce stanu psychicznego artysty w ostatnich dniach^[175].

W lipcu 1890 okaza?o si?, ?e brat Theo wpad? w tarapaty finansowe i zachorowa?. 6 lipca Vincent odwiedzi? go. By? mo?e czuj?c si? winnym zaistnia?ej sytuacji za?ama? si?. Theo tymczasem zawióz? rodzin? do Holandii, do Amsterdamu, gdzie mieszkali rodzice jego ?ony. Gdy wróci? do Pary?a, zdziwi? si? brakiem wiadomo?ci od Vincenta. 22 lipca napisa? do niego list do??czaj?c 50 franków^[176].

?mier?

27 lipca w niedzielne popo?udnie Vincent wyszed?, ?eby malowa?, ale nie zjawi? si? na kolacji u rodziny Ravoux. Po kolacji ?ona Ravoux spotka?a go, jak wraca? trzymaj?c si? r?k? za brzuch. Na pytanie, co si? sta?o o?wiadczy?: ?jestem ranny”, po czym wszed? na gór? do swojego pokoju. Po chwili ?ona Ravoux us?ysza?a j?k. Wys?a?a na gór? m??a, który znalaz? Vincenta le??cego twarz? do ?ciany. Na pytanie, co si? sta?o, Vincent odwróci? si? i wskazuj?c niewielk?, krwawi?c? ran? w brzuchu o?wiadczy?: ?strzeli?em do siebie, mam tylko nadziej?, ?e nie sknoci?em”. Artysta wyszed? na pole i strzeli? do siebie z pistoletu, po?yczonego od Gustave’a Ravoux; obieca? mu, nieprzekonywaj?co, ?e po?yczy? broń, bo chcia? postraszy? ptaki na polu. Zamierza? strzeli? sobie w serce, ale celowa? za nisko. Rzuci? nast?pnie pistolet, którego nigdy nie odnaleziono. Gustave Ravoux wezwa? doktora Mazéry i, na ?yczenie Vincenta, doktora Gacheta. Obaj lekarze stwierdzili, ?e rana nie jest zbyt gro?na i nie ma potrzeby hospitalizacji^[177]^[r]. Powiadomiono Theo, który przyjecha? nazajutrz. Znalaz? Vincenta w niez?ej kondycji. Rozmawiali, przechodz?c na holenderski, j?zyk ich dzieciństwa. Wieczorem stan Vincenta pogorszy? si?. Do rany wda?a si? infekcja. 29 lipca we wtorek, o godz. 1.30 w nocy Vincent van Gogh zmar?^[178].

Wed?ug biografów Stevena Naifeha i Gregory’ego Smitha van Gogh móg? zosta? postrzelony przez osob? trzeci?, za? wersj? o przypadkowym postrzeleniu si? og?osi? po to, by chroni? prawdziwego sprawc? postrza?u. Mia? nim by? szesnastoletni Rene Secretan – jeden z dwóch znanych arty?cie ch?opców, z którymi sp?dza? czas, m.in. pij?c alkohol. Autorzy opublikowanej w 2011 biografii stwierdzili, ?e postrza? móg? by? wynikiem niefortunnej zabawy lub awarii broni. Na niekorzy?? hipotezy o samobójstwie ?wiadczy? mia? równie? k?t wlotu pocisku^[179].

Epilog

Vincent van Gogh zosta? pochowany nast?pnego dnia po ?mierci, po po?udniu. Pomimo krótkiego czasu, jaki up?yn?? pomi?dzy ?mierci? a pogrzebem, kilku przyjació? otrzyma?o zawiadomienia i zd??y?o dotrze? do Auvers na czas, przynosz?c ze sob? ?ó?te kwiaty. Byli w?ród nich émile Bernard, Charles Laval i Tanguy^[180]. émile Bernard opisa? ceremoni? pogrzebow? w li?cie do Auriera, stwierdzaj?c, ?e trumna ze zmar?ym, ozdobiona bia?ym materia?em, by?a zamkni?ta, a otacza?y j? wielkie ilo?ci s?oneczników, które Vincent ukocha? za ?ycia. Na ?cianach wokó? wisia?y obrazy artysty, tworz?c co? w rodzaju halo. Bernard z okazji ?mierci przyjaciela namalowa? w 1893 obraz zatytu?owany Pogrzeb Vincenta van Gogha w Auvers^[181]^[s].

Miejscowy katolicki ksi?dz odmówi? pochówku w zwi?zku z domniemaniem samobójstwa^[t], ale s?siednia wioska by?a mniej stanowcza. Vincent zosta? pochowany na cmentarzu, na skraju pola pszenicy, które za ?ycia by?o wdzi?cznym tematem jego obrazów^[180]. 8 czerwca 1905 wdowa po Theo, Johanna van Gogh-Bonger, urz?dzi?a w Auvers nowy, wi?kszy grób artysty, do którego tydzień pó?niej przeniesiono jego ekshumowane szcz?tki^[182].

Vincent van Gogh cz?sto podkre?la?, ?e jego dzia?alno?? artystyczna by?a rezultatem partnerstwa, w którym jego brat Theo odgrywa? nie mniejsz? rol? ni? on sam. Theo bardzo prze?y? ?mier? brata. Po pogrzebie powróci? do Auvers, by zaj?? si? spu?cizn? po zmar?ym. Podupad? na zdrowiu. Zachorowa? na nerki. Do tego dosz?y problemy psychiczne, w nast?pstwie których musia? podda? si? leczeniu w szpitalu psychiatrycznym. Wkrótce zosta? zwolniony z pracy. Po wyj?ciu ze szpitala ?ona Johanna zabra?a go do Holandii, do Utrechtu, gdzie ponownie znalaz? si? w szpitalu psychiatrycznym. Kilka tygodni pó?niej dosta? rozleg?ego udaru mózgu i zapad? w stan ?pi?czki, z której ju? si? nie obudzi?. Zmar? 25 stycznia 1891, w pó? roku po Vincencie. Zosta? najpierw pochowany w Utrechcie, ale w 1914 przeniesiono jego szcz?tki do Auvers i z?o?ono je w grobie na ma?ym cmentarzu, obok brata Vincenta. Ich grób ozdobi?y proste, identyczne w formie kamienie nagrobne.

Willemina, ich najm?odsza siostra, równie? cierpia?a na depresj?. Zmar?a w odosobnieniu w 1941. Z dwóch pozosta?ych sióstr Anna Cornelia nigdy nie wybaczy?a Vincentowi konfliktu z ojcem, a Elisabeth Huberta nie by?a z nim w bliskich stosunkach, chocia? napisa?a ksi??k? po?wi?con? wspomnieniom Vincenta jako dziecka. Anna i Elisabeth zmar?y w latach 30. XX w. Najm?odszy brat, Cornelis zmar? w Afryce Po?udniowej w 1900, maj?c 33 lata. Matka Anna Cornelia van Gogh-Carbentus zmar?a w 1907 w wieku 88 lat, prze?ywszy wszystkich trzech synów^[183].

Przez ca?e lata toczy?a si? debata na temat ?róde? choroby van Gogha i jej wp?ywu na jego twórczo??. Ponad 150 psychiatrów usi?owa?o okre?li? przyczyny choroby, stawiaj?c ok. 30 ró?nych diagnoz^[184]. Wymienia?y one: schizofreni?, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, syfilis, zatrucie wywo?ane po?kni?tymi farbami, padaczk? skroniow? i rodzaj porfirii. Ka?da z tych chorób mog?a by? odpowiedzialna za z?y stan zdrowia artysty, a jej rozwój by? spot?gowany przez z?e od?ywianie si?, przepracowanie, bezsenno?? i spo?ywanie alkoholu, zw?aszcza absyntu^[185].

Z kolei poeci, jak Artaud, dostrzegali w dramacie Vincenta van Gogha paralel? z kondycj? Beethovena i H?lderlina, dla których szaleństwo by?o rezultatem walki pomi?dzy kreatywn? dusz? a mieszczańskim filisterstwem^[136] (czyli ?yciem bez ambicji i zak?amanym pod wzgl?dem moralno?ci).

Twórczo??

Dorobek artystyczny van Gogha obejmuje 870 obrazów, 150 akwarel, ponad 1000 rysunków i 133 szkice listowe oraz pewn? liczb? dzie?, gdzie jego autorstwo jest podawane w w?tpliwo??^[186].

Jeszcze w okresie szkolnym van Gogh rysowa? i malowa? akwarele; kilka z tych prac przetrwa?o, cho? ich autorstwo jest przez niektórych kwestionowane^[187]. Kiedy w wieku dojrza?ym po?wi?ci? si? sztuce, zacz?? od poziomu podstawowego, kopiuj?c Cours de dessin, kurs rysunku wydany przez Charles’a Bargue’a. W ci?gu dwóch lat zacz?? szuka? zamówień. Na wiosn? 1882 wuj artysty, Cornelis Marinus, w?a?ciciel znanej galerii sztuki wspó?czesnej w Amsterdamie, zapyta? go o rysunki z Hagi. Prace van Gogha nie spe?ni?y jednak oczekiwań wuja. Marinus przygotowa? drugie zamówienie, precyzuj?c tym razem szczegó?y tematyczne, ale rezultat po raz kolejny okaza? si? niezadowalaj?cy. Tym niemniej van Gogh nie ustawa? w próbach. Poprawia? o?wietlenie atelier instaluj?c ró?ne ?aluzje i eksperymentuj?c z rozmaitymi przyborami do rysowania. Przez ponad rok pracowa? nad pojedynczymi postaciami, drobiazgowo opracowanymi szkicami w technice ?czarno-bia?ej”^[188], które wówczas zbiera?y jedynie opinie krytyczne, a dzi? s? uznawane za pierwsze arcydzie?a artysty^[189]. W pierwszych miesi?cach 1883 van Gogh zacz?? opracowywa? kompozycje z?o?one z wielu postaci, oparte na w?asnych rysunkach. Niektóre z tych kompozycji sfotografowa?, lecz kiedy brat Theo zauwa?y?, ?e s? pozbawione ?ycia i ?wie?o?ci, zniszczy? je i zwróci? si? w stron? malarstwa olejnego. Na wiosn? 1883, van Gogh zwróci? si? do s?ynnych artystów szko?y haskiej jak Weissenbruch i Blommers i otrzyma? wsparcie techniczne od nich, jak równie? od przedstawicieli drugiej generacji jak de Bock i van der Weele^[190]. Kiedy przeniós? si? do Nuenen (z krótk? przerw? na Drenthe), zacz?? malowa? szereg wielkoformatowych obrazów, ale wi?kszo?? z nich zniszczy?. Przetrwa?y jedynie Jedz?cy kartofle i cykle: Wie?a starego ko?cio?a w Nuenen oraz Wiejskie chaty. Po wizycie w Rijksmuseum van Gogh by? ?wiadomy, ?e wiele jego b??dów spowodowanych by?o brakiem do?wiadczenia w zakresie techniki^[190]. Aby uczy? si? i rozwija? swoje umiej?tno?ci wyjecha? do Antwerpii, a potem do Pary?a^[191].

*Bia?y dom w nocy* (1890), Ermita?, Sankt Petersburg, namalowany sze?? tygodni przed ?mierci? artysty

Zaznajomiony z technik? i teoriami impresjonistów i neoimpresjonistów van Gogh uda? si? do Arles, ?eby tam rozwija? ?wie?o nabyte umiej?tno?ci. Ale w krótkim czasie pojawi?y si? ponownie stare pogl?dy na sztuk? i prac?: pomys?y takie jak przedstawianie jednego tematu w ró?nych wariantach, które mog?yby odzwierciedla? cele sztuki. Kiedy jego twórczo?? nabra?a rozmachu, namalowa? wiele autoportretów. W 1884 w Nuenen namalowa? serie obrazów, aby udekorowa? nimi jadalni? przyjaciela w Eindhoven. W Arles, na wiosn? 1888 namalowa? kwitn?ce sady w formie tryptyków i rozpocz?? seri? portretów cz?onków rodziny Roulin. Kolejna seria obrazów maj?cych stanowi? dekoracj? ??ó?tego Domu”, powsta?a po tym, jak Gauguin zgodzi? si? mieszka? i pracowa? rami? w rami? razem z nim w Arles. Seria ta jest uwa?ana przez niektórych za najbardziej ambitne zadanie, jakiego van Gogh kiedykolwiek si? podj??^[127]. Seria obejmowa?a m.in. takie obrazy jak Martwa natura: wazon z dwunastoma s?onecznikami (1888) i Gwia?dzista noc nad Rodanem (1888)^[126]. Wi?kszo?? pó?niejszych prac artysty to przetwarzanie lub rewidowanie jego zasadniczej postawy twórczej. Na wiosn? 1889 namalowa? kolejn?, mniejsz? seri? przedstawiaj?c? sady. W kwietniowym li?cie do Theo napisa?: mam sze?? szkiców wiosny, z których dwa to du?e sady. By?o ma?o czasu, bo te efekty s? krótkotrwa?e^[175].

Historyk sztuki Albert Boime by? pierwszym, który wykaza?, ?e van Gogh – nawet w pozornie fantastycznych kompozycjach jak Gwia?dzista noc – opiera? si? na realizmie^[192]. Obraz Bia?y dom w nocy, przedstawia pewien dom o zmierzchu i wydatn? gwiazd? na niebie, otoczon? przez ?ó?te halo. Astronomowie Donald W. Olson, Russell L. Doescher z Southwest Texas State University w San Marcos poprzez obliczenia ustalili, ?e gwiazd? t? by?a Wenus; dokonuj?c pomiaru pozycji planety na obrazie okre?lili dat? i godzin? namalowania obrazu na 16 czerwca 1890 roku, oko?o godziny ósmej wieczorem^[193].

Obrazy artysty z ostatniego okresu jego ?ycia sprawiaj? wra?enie bycia w ruchu. Poprzez ich dynamizm artysta wyrazi? w krajobrazach lub postaciach ludzkich w?asne emocje. Ju? twórcy wczesnego impresjonizmu do?wiadczalnie odkryli, ?e ?wiat?o mo?e wywo?a? wra?enie ruchu. W przypadku van Gogha g?ównym okre?leniem u?ywanym przy opisie jego obrazów jest turbulencja. Chodzi zw?aszcza o s?ynny obraz Gwia?dzista noc, który dobitnie wyra?a sens turbulencji i mo?e by? porównany ze zdj?ciem pewnej odleg?ej gwiazdy wykonanej przez teleskop Hubble’a, gdzie wyra?nie widoczne s? wiry wywo?ane prawdopodobnie przez py? i turbulencj? gazu^[194].

Pejza?e

Drzewa oliwkowe

Van Gogh namalowa? kilkana?cie obrazów przedstawiaj?cych drzewa oliwkowe jako motyw g?ówny lub jako t?o, g?ównie podczas pobytu w Saint-Rémy, gdzie na w?asne ?yczenie sta? si? od maja 1889 do maja 1890 pacjentem miejscowego szpitala psychiatrycznego. Przebywaj?c w nim mia? zgod? opiekuj?cego si? nim lekarza na wychodzenie w plener i malowanie. Ulubionym jego motywem sta?y si? le??ce w pobli?u gaje oliwne, rosn?ce cyprysy oraz pola uprawne.

Specjalne znaczenie w twórczo?ci artysty mia? motyw drzew oliwkowych. Jeden z przedstawiaj?cych je obrazów, Drzewa oliwne z Alpilles w tle, stanowi? wed?ug relacji van Gogha zawartej w li?cie do Theo z ok. 18 czerwca 1889 uzupe?nienie do Gwia?dzistej nocy. Wype?niaj?ce obraz, powykr?cane drzewa oliwkowe umieszczone zosta?y u podnó?a Alp, pod pozbawionym ?wiat?a niebem, na którym znajduje si? jeden sk??biony, ektoplazmiczny ob?ok^[195]. Gro?ne pagórki, przypominaj?ce ogromne b??kitno-bia?e fale, wydaj? si? zalewa? okolic?^[196].

Na innym z obrazów, Pejza? z przechadzaj?c? si? par? i pó?ksi??ycem to dziwnie pokurczone, pozbawione korzeni drzewa oliwkowe wydaj? si? rusza?, zagra?aj?c przechadzaj?cej si? po?ród nich parze, stawiaj?cej ostro?nie kroki w bladym ?wietle zmierzchu^[197].

Cyprysy

Jedn? z najpopularniejszych i najbardziej znanych serii namalowanych przez van Gogha s? wyobra?enia cyprysów. Cho? pierwsze obrazy z motywem cyprysów w tle powsta?y jeszcze w Arles (Kwitn?cy sad otoczony cyprysami, namalowany w dwóch wersjach w kwietniu 1888)^[198], to g?ówna ich seria zwi?zana jest z pobytem artysty w Saint-Rémy. Pierwsze obrazy z tej serii, z cyprysami jako motywem g?ównym, Cyprysy, Cyprysy z dwoma postaciami kobiet powsta?y w czerwcu 1889^[199]. Podczas lata 1889, na pro?b? siostry Willeminy artysta namalowa? kilka mniejszych wersji Pola pszenicy z cyprysami^[200]. Obrazy te charakteryzuj? si? zawirowaniami i g?sto k?adzionym impastem. Do serii tej zalicza si? wspomniany ju? obraz Gwia?dzista noc. Inne obrazy z tej serii te? maj? podobne elementy stylistyczne: Cyprysy (1889), Cyprysy z dwoma postaciami kobiet (1889–1890), Droga z cyprysem i gwiazd? (1890). Z powodu stylistycznej jednorodno?ci sta?y si? synonimem twórczo?ci van Gogha. Wed?ug historyka sztuki Ronalda Pickvance’a obraz Droga z cyprysem i gwiazd? jest kompozycyjnie równie nierealny i sztuczny jak Gwia?dzista noc. Uwa?a, ?e obraz Droga z cyprysem i gwiazd? reprezentuje egzaltowane do?wiadczenie realizmu, po??czenie pó?nocy i po?udnia, do których zarówno van Gogh, jak i Gauguin odwo?ywali si? jak do ?abstrakcji”^[201].

Pola uprawne

Ogl?daj?c okolice wokó? Arles van Gogh namalowa? szereg pejza?y przedstawiaj?cych ?niwa, pola pszenicy i inne wiejskie widoki, w tym Stary m?yn (1888) – dobry przyk?ad malowniczego obiektu, stoj?cego na skraju rozci?gaj?cych si? za nim pól^[202]. Obraz ten by? jednym z siedmiu p?ócien wys?anych 4 pa?dziernika 1888 do Pont-Aven w ramach wymiany prac z Paulem Gauguinem, émile’em Bernardem, Charlesem Lavalem i in.^[202]^[203] W ró?nych okresach ?ycia van Gogh malowa? widoki z okna – w Hadze, Antwerpii, Pary?u. Kulminacj? tego typu prac stanowi cykl obrazów przedstawiaj?cych pole pszenicy, namalowanych jako widok z okien jego po??czonych cel w szpitalu psychiatrycznym w Saint-Rémy^[204].

Pola uprawne zainteresowa?y van Gogha w maju, kiedy pszenica jest jeszcze m?oda i zielona. W lipcu (1890) stwierdzi?, ?e by? poch?oni?ty ?rozleg?? równin? na tle wzgórz, bezkresn? niczym morze, delikatnie ?ó?t?”^[205]. Kiedy pogoda si? pogorszy?a, pisa? w li?cie do Theo o malowaniu ?rozleg?ych pól pszenicy pod wzburzonym niebem”, dodaj?c, ?e tworzy obraz, który wyra?a ?smutek, skrajn? samotno??”^[206].

Pola uprawne
Pole wiosennej pszenicy o wschodzie s?ońca (1889), Kr?ller-Müller Museum
Pole pszenicy ze ?niwiarzem i s?ońcem (1889), Kr?ller-Müller Museum
Pole pszenicy za szpitalem ?w. Paw?a z ch?opem (1889), Indianapolis Museum of Art
Pole pszenicy przed burz? (1890), Muzeum Vincenta van Gogha

Kwitn?ce sady, ogrody i pola

Po przybyciu w lutym 1888 do Arles van Gogh namalowa? du?y cykl po?wi?cony kwitn?cym sadom. Powsta?o ogó?em 14 obrazów, optymistycznych w wyrazie, weso?ych i ekspresyjnych wizualnie, maj?cych za temat wiosenne kwitni?cie. Obrazy te, delikatnie, ciche i spokojne, s? pozbawione ludzi. W li?cie do Theo z 20 kwietnia artysta 1888 pisa?: mam ju? [namalowanych] 10 sadów nie licz?c 3 mniejszych szkiców i jeden du?y [obraz] z drzewem wi?ni, nad którym pracowa?em do upad?ego^[207]. Na wiosn? 1889 namalowa? kolejny, mniejszy cykl obrazów przedstawiaj?cych kwitn?ce sady, w tym Kwitn?cy sad z widokiem na Arles^[175].

Van Gogh by? pod wra?eniem pejza?u i okresu wegetacji na po?udniu Francji i cz?sto odwiedza? ogrody gospodarstw w okolicach Arles. Pod wp?ywem jaskrawego ?wiat?a, zwi?zanego z klimatem ?ródziemnomorskim jego paleta wyra?nie poja?nia?a^[208]. Od momentu przybycia by? zafrapowany uchwyceniem efektów pór roku w otaczaj?cym go krajobrazie i w ?yciu ro?lin.

Van Gogh namalowa? kilka obrazów przedstawiaj?cych krajobrazy z kwiatami; malowa? te? martwe natury z kwiatami w roli g?ównej.

Kwitn?ce sady, ogrody i pola
Kwitn?cy sad z widokiem na Arles (1889), Nowa Pinakoteka
Kwitn?cy ogród ze ?cie?k? (1888), Kunstmuseum Den Haag
Widok na Arles z irysami na pierwszym planie (1888), Muzeum Vincenta van Gogha
Zielone k?osy pszenicy (1888), Muzeum Izraela
Irysy (1889), J. Paul Getty Museum

Martwe natury

Kwiaty

Osobny artyku?: S?oneczniki (obrazy Vincenta van Gogha).

Van Gogh malowa? martwe natury z takimi kwiatami jak irysy, s?oneczniki, bzy, ró?e, oleandry i in. Jan Hulsker, jeden z czo?owych badaczy twórczo?ci van Gogha, sugeruje, ?e seria obrazów ze s?onecznikami ?mo?e bardziej ni? jakiekolwiek inne jego obrazy rozs?awi?a jego imi? na ca?ym ?wiecie. S? one [s?oneczniki] cz?sto jedynymi dzie?ami, z którymi jest on kojarzony”^[209]. Niektóre z tych obrazów odzwierciedlaj? zainteresowanie van Gogha j?zykiem koloru oraz sztuk? japońskich drzeworytów ukiyo-e^[210].

Van Gogh namalowa? dwie serie obrazów ze s?onecznikami: pierwsz? w 1887 podczas pobytu w Pary?u, a drug? podczas pobytu w Arles w roku nast?pnym. Seria pierwsza ukazuje ?ywe kwiaty, rosn?ce na gruncie. Seria druga to kwiaty wi?dn?ce w wazonie. Obrazy tej serii powsta?y w rzadkim w ?yciu van Gogha okresie optymizmu. Zamierza? udekorowa? malowanymi przez siebie s?onecznikami pokój Gauguina, który mia? przyjecha? do Arles, ?eby stworzy? wspólnie z van Goghiem koloni? artystyczn?, planowan? od dawna przez tego ostatniego. Kwiaty zosta?y oddane przy pomocy grubego impastu^[211].

W li?cie do émile’a Bernarda z 21 sierpnia 1888 van Gogh napisa?:

My?l? w?a?nie o dekoracji mojego studia tuzinem obrazów ze s?onecznikami. Dekoracji, na której surowe lub prze?amane ?ó?cienie wybuchn? na tle ró?nych b??kitów t?a, od najbledszego Veronese do b??kitu ciemnego, oprawione w cienkie ramy z listew, pomalowane pomarańczow? farb? o?owiow?^[212].

S?oneczniki
Trzy s?oneczniki w wazonie (1888), kolekcja prywatna
Martwa natura: wazon z pi?cioma s?onecznikami (1888), zniszczony podczas II wojny ?wiatowej (poprzednio w Jokohamie)
Martwa natura: wazon z pi?tnastoma s?onecznikami (1888), National Gallery w Londynie
Martwa natura: wazon z dwunastoma s?onecznikami (1889), Philadelphia Museum of Art

Portrety

Van Gogh, znany ze swych pejza?y, wydawa? si? wk?ada? najwi?cej zapa?u w malowanie portretów^[213]. O swoich szkicach portretowych powiedzia?, ?e s? one ?jedyn? rzecz? w malowaniu, która porusza moj? dusz? do g??bi, i bardziej ni? cokolwiek innego sprawiaj?, ?e odczuwam nieskończono??.”^[214]

Do siostry w li?cie z czerwca 1890 napisa?: ?Chcia?bym malowa? portrety, które b?d? wygl?da? jak zjawy dla ludzi ?yj?cych sto lat pó?niej”, wyja?niaj?c dalej, ?e chcia?by to osi?gn?? nie poprzez fotograficzne podobieństwo portretowanych, ale poprzez oddanie ich emocji z wykorzystaniem osi?gni?? nauki i nowoczesnej estetyki kolorystycznej^[215].

O takim za?o?eniu wspomina? te? przy innej okazji w li?cie do brata Theo: zamiast próbowa? przedstawia? to, co mam przed oczami, u?ywam koloru... ?eby mocniej wyrazi? siebie^[216].

Portrety
Agostina Segatori (1887), Muzeum Vincenta van Gogha
Marie Ginoux (1888), Metropolitan Museum of Art
Eugène Boch (1888), Musée d’Orsay
Joseph Roulin (1888), Kunstmuseum Winterthur
Augustine Roulin (1889), Metropolitan Museum of Art

Autoportrety

Osobny artyku?: Autoportrety Vincenta van Gogha.

Vincent van Gogh namalowa? w sumie 39 autoportretów (35 obrazów i 4 rysunki)^[217]. Na ogó? wzrok artysty rzadko skierowany jest w oczy widza; nawet je?eli jego oczy s? szeroko otwarte, wydaj? si? spogl?da? w nieokre?lonym kierunku. Autoportrety ró?ni? si? mi?dzy sob?, je?li chodzi o intensywno?? czy kolor; na jednych van Gogh jest z brod?, na innych ogolony; na niektórych zabanda?owany (w zwi?zku z obci?ciem sobie lewego ucha po sprzeczce z Gauguinem). Tzw. Autoportret bez brody, namalowany pod koniec wrze?nia 1889, nale?y do najdro?szych obrazów wszech czasów; w 1998 zosta? sprzedany prywatnemu kolekcjonerowi w Nowym Jorku za sum? 71,5 miliona dolarów^[218].

Wszystkie autoportrety van Gogha namalowane w Saint-Rémy ukazuj? jego g?ow? z prawej strony.

Autoportrety
Autoportret w ciemnym pil?niowym kapeluszu (1886), Muzeum Vincenta van Gogha
Autoportret przed sztalug? (1888), Muzeum Vincenta van Gogha
Autoportret (dedykowany Paulowi Gauguinowi), (1888), Fogg Museum
tzw. Autoportret bez brody (1889), kolekcja prywatna
Autoportret (1889), Musée d’Orsay

Spu?cizna

Po?miertna s?awa

W nast?pstwie pierwszych wystaw prac van Gogha pod koniec lat 80. XIX w. jego s?awa nieustannie wzrasta?a – w?ród kolegów, krytyków sztuki, marszandów i kolekcjonerów^[219]. Po ?mierci artysty pami?tkowe wystawy jego prac by?y organizowane w Brukseli, Pary?u, Hadze i Antwerpii. W pierwszych latach XX w. zorganizowano retrospektywne wystawy prac van Gogha w Pary?u (1901 i 1905) i Amsterdamie (1905) oraz grupowe wystawy w Kolonii (1912), Nowym Jorku (Armory Show, 1913) i Berlinie (1914)^[220]. Ukazywa?y one wyra?ny wp?yw van Gogha na innych artystów^[221].

Dwie osoby przyczyni?y si? znacz?co do spopularyzowania twórczo?ci artysty: jego szwagierka, Johanna van Gogh-Bonger oraz kolekcjonerka Helene Kr?ller-Müller.

Johanna van Gogh-Bonger zaj??a si? spu?cizn? po zmar?ym szwagrze, cho? nie interesowa?a si? specjalnie sztuk?, a samego Vincenta spotka?a zaledwie kilka razy. Oprócz zebrania jego prac podj??a ona gigantyczny wysi?ek uporz?dkowania i opublikowania w 1914 jego listów^[222].

Pierwsz? znan? kolekcjonerk? dzie? artysty sta?a si? Helene Kr?ller-Müller, która zgromadzi?a ostatecznie 91 jego obrazów i 185 rysunków^[223]; by?a to wówczas (kwiecień 1912) najwi?ksza na ?wiecie prywatna kolekcja prac artysty (nie licz?c tych dzie?, które by?y w posiadaniu cz?onków jego rodziny)^[224]. Kolekcja ta sta?a si? podstaw? zbiorów artysty w za?o?onym w 1938 muzeum jej imienia w Otterlo, które dzi? ma drug? na ?wiecie kolekcj? prac artysty po muzeum jego imienia w Amsterdamie.

Pod koniec I po?. XX w. Vincent van Gogh by? uwa?any za jednego z najwi?kszych i najbardziej rozpoznawalnych artystów w historii^[225]^[226].

Do ugruntowania pozycji Vincenta van Gogha w ?wiecie sztuki przyczyni?a si? powo?ana w 1962 z inicjatywy państwa holenderskiego fundacja jego imienia, Vincent van Gogh Foundation. Przej??a ona rodzinn? spu?cizn? artysty, pozostaj?c? od 1925 w r?kach jego bratanka, Vincenta Willema van Gogha (1890–1978), a przedtem (1891–1925) w posiadaniu jego matki, Johanny van Gogh-Bonger, która z kolei przej??a j? po zmar?ym m??u Theo. Kolekcja ta stanowi obecnie podstaw? zbiorów Muzeum Vincenta van Gogha jako tzw. sta?e wypo?yczenie (od 1973). Muzeum imienia artysty ma najwi?ksz? na ?wiecie kolekcj? jego prac: ok. 200 obrazów, 400 rysunków i 700 listów, jak równie? jego w?asn? kolekcj? japońskich drzeworytów^[227].

W 2007 grupa holenderskich historyków sporz?dzi?a ?Canon of Dutch History” (Kanon holenderskiej historii), przeznaczony do nauczania w szko?ach, obejmuj?cy 50 wybitnych postaci i wa?nych wydarzeń z historii Holandii; w?ród nich znalaz? si? van Gogh, razem z innymi symbolami holenderskiego malarstwa jak Rembrandt i ugrupowanie De Stijl^[228].

Inicjatywa Van Gogh Europe

9 lutego 2012 ponad 20 europejskich organizacji zajmuj?cych si? dziedzictwem Vincenta van Gogha podpisa?o w Muzeum Vincenta van Gogha w Amsterdamie umow? o wspó?pracy, okre?lon? jako Van Gogh Europe. Celem tego mi?dzynarodowego przedsi?wzi?cia jest umo?liwienie zbiorowego zarz?dzania, zachowania, prezentacji i rozwoju dziedzictwa Vincenta van Gogha. Inicjatyw? Van Gogh Europe podj??y wspólnie liczne holenderskie, belgijskie i francuskie muzea, instytucje ds. dziedzictwa, gminy i inne organizacje. Ze strony holenderskiej by?y to m.in.: Muzeum Vincenta van Gogha w Amsterdamie, Kr?ller-Müller Museum w Otterlo, Noordbrabants Muzeum w ’s-Hertogenbosch i miasta zwi?zane z van Goghiem: Zundert, Nuenen, Tilburg i Etten-Leur. Pozostali sygnatariusze tego porozumienia to muzea, organizacje ds. dziedzictwa i gminy z Francji i Belgii. Inicjatywa Van Gogh Europe ??czy te miejsca, w których van Gogh mieszka? i pracowa? oraz te organizacje i instytucje badawcze, w których jego dzie?a s? gromadzone, badane i wystawiane.

Wszystkie dzia?ania podejmowane w ramach inicjatywy Van Gogh Europe b?d? mia?y ogólnoeuropejskie znaczenie. Dobrym tego przyk?adem b?dzie odbudowa domu van Gogha w Wasmes w Belgii. Dom ten sta? pusty od ponad dwudziestu lat, ale Fundacja Mons 2015 podj??a kroki, aby go zabezpieczy?, odrestaurowa? i udost?pni? dla zwiedzaj?cych^[229].

Wp?yw

Van Gogh w ostatnim li?cie do brata stwierdzi?, ?e poniewa? nie mia? dzieci, uwa?a? swoje obrazy za potomstwo. Analizuj?c t? wypowied? brytyjski historyk sztuki Simon Schama skonstatowa?, ?e artysta ?mia? oczywi?cie dziecko – ekspresjonizm, i bardzo wielu spadkobierców”. Schama wymieni? szereg artystów, którzy przyj?li elementy stylu van Gogha, w?ród nich Willema de Kooninga, Howarda Hodgkina i Jacksona Pollocka^[230]. Francuscy fowi?ci, w tym Henri Matisse, poszerzyli zarówno u?ycie koloru, jak i swobod? w jego zastosowaniu^[231], podobnie jak niemieccy ekspresjoni?ci, skupieni w ugrupowaniu Die Brücke oraz wcze?ni moderni?ci^[232]. Ekspresjonizm abstrakcyjny lat 40. I 50. XX w. jest postrzegany jako kierunek, którego twórcy cz??ciowo inspirowali si? szerokimi, zamaszystymi poci?gni?ciami p?dzla, stosowanymi przez van Gogha. Krytyczka sztuki Sue Hubbard recenzuj?c wystaw? dzie? van Gogha i ekspresjonistów, jaka mia?a miejsce w nowojorskiej Neue Gallerie w dniach 22 marca – 2 lipca 2007, stwierdzi?a, ?e: ?na pocz?tku XX w. van Gogh da? ekspresjonistom nowy j?zyk malarski, który umo?liwi? im przekroczenie tego, co widoczne i spenetrowanie g??bszej, podstawowej rzeczywisto?ci. Nie jest dzie?em przypadku, ?e akurat w tym samym czasie Zygmunt Freud równie? penetrowa? g??biny tej zasadniczo nowej dziedziny – pod?wiadomo?ci. Ta pi?kna i inteligentna wystawa plasuje van Gogha tam, gdzie z pewno?ci? jest jego miejsce – na pozycji pioniera sztuki nowoczesnej.”^[233]

W 1957 irlandzki malarz Francis Bacon (1909–1992) namalowa? cykl obrazów inspiruj?c si? dzie?em van Gogha Malarz w drodze do pracy, orygina? którego uleg? zniszczeniu podczas II wojny ?wiatowej. Bacon zainspirowa? si? nie tylko obrazem, okre?lanym jako ?dr?cz?cy”, ale równie? samym van Goghiem, uwa?anym przez niego za wyalienowanego odmieńca (podobnie jak on sam). Bacon pó?niej identyfikowa? si? z pogl?dami van Gogha dotycz?cymi sztuki cytuj?c fragment jego listu do Theo: ?Prawdziwi malarze nie maluj? rzeczy takimi, jakie one s?... oni maluj? je tak, jak je odczuwaj?”^[234].

Catalogues raisonnés

Jacob Baart de la Faille, autor pierwszego kompletnego katalogu dzie? Vincenta van Gogha

Jan Hulsker, autor drugiego kompletnego katalogu dzie? Vincenta van Gogha

Catalogue raisonné Jacoba Baarta de la Faille'a

Pierwszym autorem catalogue raisonné Vincenta van Gogha by? holenderski prawnik Jacob Baart de la Faille. W 1917 roku po przeczytaniu artyku?u Hermana F.E. Vissera ?Over de literatuur over Van Gogh” podj?? on wyra?on? w tym artykule my?l sporz?dzenia krytycznego katalogu dzie? artysty. W podj?tej pracy pomaga? mu kolekcjoner i krytyk sztuki Henk Bremmer. Czterotomowy L’Oeuvre de Vincent van Gogh. Catalogue Raisonné ukaza? si? w Pary?u i Brukseli w 1928 roku. Wkrótce po publikacji katalogu w artykule w czasopi?mie Kunst und Künstler pojawi?y si? podejrzenia co do autentyczno?ci wielu skatalogowanych obrazów. De la Faille musia? zrewidowa? swój katalog i wkrótce wyodr?bni? grup? fa?szywych prac Vincenta van Gogha, pochodz?cych z tego samego ?ród?a – z berlińskiej galerii sztuki Otto Wackera. Opublikowa? nast?pnie dodatek do katalogu, w którym dokona? niezb?dnych korekt. Sprawie falsyfikatów van Gogha po?wi?ci? szereg badań, których zwieńczeniem by?o wydane w 1930 roku opracowanie Les Faux Van Gogh. W 1939 roku de la Faille opublikowa? ca?kowicie zmieniony i zaktualizowany katalog obrazów van Gogha, z biografi? artysty napisan? przez Charles’a Terrasse'a. De la Faille kontynuowa? prac? nad twórczo?ci? van Gogha a? do ?mierci w 1959 roku pozostawiaj?c niepublikowany r?kopis. w 1962 roku zespó? historyków sztuki pod przewodnictwem Abrahama Hammachera podj?? jego dzie?o, wydaj?c w 1970 roku zrewidowan? i poszerzon? wersj? katalogu dzie? van Gogha, The Works of Vincent van Gogh. His Paintings and Drawings. W 1992 roku ukaza?a si? kolejna, poprawiona wersja tego katalogu, Vincent van Gogh: the Complete Works on Paper: Catalogue Raisonné, uzupe?nionego o prace na papierze i reprint oryginalnego francuskiego tekstu de la Faille'a z 1928 roku, dotycz?cego rysunków, akwarel i litografii^[235].

Catalogue raisonné Jana Hulskera

W 1996 roku w Amsterdamie ukaza? si? catalogue raisonné Jana Hulskera, zatytu?owany The New Complete Van Gogh: Paintings, Drawings, Sketches, zawieraj?cy ponad 2 185 reprodukcji prac Vincenta van Gogha^[236]. Poprzedzi? go wydany po holendersku w 1978 roku w Amsterdamie katalog Van Gogh en zijn weg. Al zijn tekeningen en schilderijen in hun samenhangen en ontwikkeling, wznowiony w 1980 roku w Londynie i Oxfordzie w wersji angielskoj?zycznej jako The Complete van Gogh: Paintings, Drawings, Sketches^[237].

Catalogue raisonné Muzeum Vincenta van Gogha

W 1996 roku Muzeum Vincenta van Gogha opublikowa?o w?asny katalog dzie? artysty, b?d?cych w jego posiadaniu. Dotychczas wydano nast?puj?ce tomy:

Volume One: Drawings: The Early Years, 1880–1883
Volume Two: Drawings: Nuenen, 1883–1885
Volume Three: Drawings: Antwerp and Paris, 1885–1888
Volume One: Paintings: Dutch Period, 1881–1885
Volume Two: Paintings: Antwerp and Paris, 1885–1888^[236]

Kolekcje

Ponad 600 obrazów Vincenta van Gogha znajduje si? w kolekcjach publicznych (muzea, galerie sztuki) ca?ego ?wiata^[238].

Europa

W muzeach europejskich znajduj? si? 483 obrazy van Gogha:

Holandia: 342, w tym:
- Amsterdam 230^[239]: (210 w Muzeum Vincenta van Gogha, 4 w Stedelijk Museum, 4 w P. and N. de Boer Foundation, 2 w Rijksmuseum)
- Otterlo – Kr?ller-Müller Museum – 87^[240]
- Rotterdam: 7^[241] (wszystkie w Museum Boijmans Van Beuningen)
- Haga – 6^[241] (wszystkie w Kunstmuseum Den Haag)
- Utrecht – 5^[241] (wszystkie w Centraal Museum)
Szwajcaria – 40^[242] (w tym 7 w Fundacji E.G. Bührlego w Zurychu)
Francja – 30^[243] (w tym 23 w Musée d’Orsay i 3 w Musée Rodin w Pary?u)
Niemcy – 19^[244] (w tym po 4 Muzeum Folkwang w Essen i Nowa Pinakoteka w Monachium, 3 – w Wallraf-Richartz-Museum w Kolonii)
Wielka Brytania – 17^[245] (w tym 4 w National Gallery w Londynie, National Gallery of Scotland w Edynburgu – 3)
Rosja – 13^[246] (8 w Ermita?u w Sankt Petersburgu i 5 w Muzeum Sztuk Pi?knych im. Puszkina w Moskwie)
Dania^[247], Hiszpania^[248] – po 4 (w Danii wszystkie w Ny Carlsberg Glyptotek, a w Hiszpanii wszystkie w Muzeum Thyssen-Bornemisza w Madrycie)
W?ochy – 3^[249]
Austria^[250], Belgia^[251], Szwecja^[252] – po 2
Czechy^[253], Finlandia^[254], Irlandia^[255], Polska^[256], Serbia^[257] – po 1

Ameryka Pó?nocna

Poza Europ? najwi?cej obrazów van Gogha znajduje si? na kontynencie pó?nocnoamerykańskim: 127.

Stany Zjednoczone – 120, w tym:
- 18^[258] w Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku
- 9^[259] w Art Institute of Chicago
- 8^[260] w National Gallery of Art w Waszyngtonie
- 7^[261] w Barnes Foundation w Lower Merion Township
- 6^[262] w Museum of Fine Arts w Bostonie
- po 5 w Detroit Institute of Arts^[263], Philadelphia Museum of Art^[261] i Saint Louis Art Museum^[264]
Kanada – 5^[265]
Meksyk – 2^[266]

Ameryka Po?udniowa

W muzeach kontynentu po?udniowoamerykańskiego znajduje si? 5 obrazów van Gogha:

Brazylia – 4^[267] (wszystkie w Museu de Arte w S?o Paulo)
Argentyna – 1^[268]

Azja

W muzeach azjatyckich znajduje si? 15 obrazów van Gogha.

Japonia – 10^[269]
Izrael – 5^[270]

Afryka

Na kontynencie afrykańskim znajduje si? 1 obraz van Gogha – w muzeum Mohameda Mahmouda Khalila w Kairze^[271]^[u].

Australia

W Australii znajduje si? 1 obraz van Gogha^[272].

Lokalizacja 16 obrazów jest nieznana^[273]. Pozosta?e obrazy van Gogha znajduj? si? w zbiorach prywatnych.

Domniemana fotografia van Gogha

Tom Stanford odkry? domnieman? fotografi? van Gogha podczas wertowania pewnego albumu w jednym z antykwariatów Massachusetts. Album ten zawiera? wizytówki zaopatrzone w fotografie, nale??ce przewa?nie do duchownych z końca XIX w. ?Popatrzy?em i pomy?la?em, ?e to po prostu van Gogh; im d?u?ej patrzy?em, tym bardziej by?em pewny” – stwierdzi?.

Fotografia jest datowana na 1886. Widnieje na niej starszy m??czyzna ubrany w zwyk?y garnitur z muszk?. Ma jasne w?osy, starannie przystrzy?on? brod? i w?ski, d?ugi nos. Jego w?osy s? elegancko zaczesane do ty?u z widocznym wdowim szpicem.

Tom Stanford kupi? t? fotografi? za 1 dolara, po czym pokaza? j? historykowi fotografii Josephowi Bubergerowi, zajmuj?cemu si? wcze?niej fotografiami m.in. Abrahama Lincolna i Ulyssesa S. Granta. Buberger rozpocz?? badania u?ywaj?c do tego techniki komputerowej polegaj?cej na nak?adaniu obrazów i w rezultacie odnalaz? bliskie podobieństwo pomi?dzy ponad 40 autoportretami van Gogha, a dostarczon? mu przez Stanforda fotografi?. Stwierdzi? nast?pnie, ?e van Gogh móg? malowa? autoportrety bazuj?c na tej fotografii. Wi?kszo?? jego autoportretów powsta?a w czasie, gdy wykonano t? fotografi?. Buberger skojarzy? nazwisko fotografa Victora Morina, które jest wydrukowane na awersie fotografii, ze starym studiem w Brukseli, gdzie van Gogh sp?dza? wi?kszo?? czasu.

Równie? zdaniem Henry Lee, dyrektora Institute of Forensic Science wspomniana fotografia wykazuje uderzaj?ce podobieństwo do autoportretów van Gogha.

Kustosz muzeum Vincenta van Gogha, Louis van Tilborgh nie zgodzi? si? z tymi ustaleniami, stwierdzaj?c, ?e muzeum otrzymuje rocznie ponad 300 eksponatów, o których s?dzi si?, ?e s? zdj?ciami, obrazami i rysunkami artysty, ale nie przypomina sobie wspomnianej fotografii^[274].

Wp?ywy kulturowe

Film

Ksi??ka biograficzna o Vincencie van Goghu Irvinga Stone’a zosta?a sfilmowana w 1956 pod tytu?em Pasja ?ycia, a odtwarzaj?cy rol? malarza Kirk Douglas otrzyma? za ni? w tym samym roku nominacj? do Oskara^[275].
W 1948 Alain Resnais zrealizowa? krótkometra?owy film biograficzny Van Gogh^[276].
W 1987 Paul Cox nakr?ci? paradokumentalny film Vincent. ?ycie i twórczo?? Vincenta van Gogha oparty na listach artysty^[277].
W 1990 Robert Altman wyre?yserowa? film biograficzny Vincent i Theo z Timem Rothem w roli van Gogha^[278].
W 1990 Akira Kurosawa nakr?ci? film Sny. W cz??ci zatytu?owanej ?Kruki” w roli Vincenta van Gogha wyst?pi? Martin Scorsese^[279].
W 2009 Fran?ois Bertrand zrealizowa? film dokumentalny Moi, Van Gogh, obejmuj?cy ostatnie dni Vincenta van Gogha w Auvers-sur-Oise^[280].
W 2010 Tony Curran wcieli? si? w posta? malarza w serialu science-fiction Doktor Who. Odcinek nosi nazw? Vincent i Doktor (ang. Vincent and the Doctor) w re?yserii Jonny’ego Campbella^[281].
W 2017 Dorota Kobiela i Hugh Welchman wyre?yserowali pierwszy na ?wiecie pe?nometra?owy film animowany wykonany technik? malarsk? pt. Twój Vincent (ang. Loving Vincent)^[282].
W 2018 Julian Schnabel zrealizowa? film pt. Van Gogh. U bram wieczno?ci (ang. At Eternity's Gate) o ostatnich latach ?ycia malarza^[283].

Muzyka

Muzyka powa?na

Grigori Frid – Письма Ван-Гога (pol. Listy van Gogha), opera-monolog w 2 cz??ciach na baryton, klarnet, perkusj?, fortepian i smyczki op. 69 (1975)^[284]
Bertold Hummel – 8 fragments de lettres de Van Gogh na baryton i kwartet smyczkowy op. 84 (1985)^[285]
Einojuhani Rautavaara – Vincent, opera w 3 aktach na 11 solistów, chór mieszany, orkiestr?, syntezator i smyczki (1986–1987)^[286]
Einojuhani Rautavaara – Vincentiana, symfonia nr 6 na syntezator i smyczki: I T?htiy? (Gwia?dzista noc) II Varikset (Kruki) III Saint-Rémy IV Apotheosis (1992)^[287]
Gloria Coates – Symphony No. 9 (The Quinces Quandary) Homage to van Gogh (1993–1994); tak?e wersja na orkiestr? kameraln?^[288]
Abel Ehrlich – Portrait of Vincent van Gogh at the Age of 27 na skrzypce i kwartet smyczkowy (2003)^[289]
Henri Dutilleux – Correspondances na sopran i orkiestr? (2001–2003): Interlude, II. à Slava et Galina, III. Gong, IV. Gong II, V. De Vincent à Théo^[290]

Muzyka rozrywkowa

Don McLean – piosenka Vincent (Starry Starry Night) (1971)^[291]

Zobacz te?

Uwagi

↑ S? przypuszczenia, ?e nadanie Vincentowi tego samego imienia co przedwcze?nie zmar?emu starszemu bratu mog?o wywo?a? g??bokie psychiczne za?amanie u m?odego artysty, a nawi?zywa? do tego faktu mog? takie elementy w jego twórczo?ci jak przedstawianie par m?skich figur na obrazach; patrz: Albert J. Lubin: Stranger on the earth: A psychological biography of Vincent van Gogh. s. 82–84.
↑ Obecnie cz??? Brukseli; w czasach van Gogha odr?bne miasto.
↑ S? ró?ne pogl?dy, je?li chodzi o ten okres ?ycia van Gogha; Jan Hulsker (1990) optuje na rzecz jego powrotu do Borinage, a potem powrotu do Etten; Dorn, w: Geskó, Judit, ed. Van Gogh in Budapest (exh. cat). Museum of Fine Arts, Budapest, 2006–07, Vince Books, Budapest, 2006. ISBN 978-963-7063-34-3 (wyd. ang.) ISBN 963-7063-33-1 (wyd. w?g.), 48 & adnotacja 12, wspiera informacj? zawart? w tym artykule.
↑ Zob. wyst?pienie Jana Hulskera The Borinage Episode and the Misrepresentation of Vincent van Gogh na sympozjum po?wi?conym van Goghowi 10–11 maja 1990 w: Kathleen Powers Erickson: At Eternity’s Gate: The Spiritual Vision of Vincent van Gogh. s. 67–68.
↑ ?Wuj Stricker”, jak van Gogh okre?la? go w listach do Theo.
↑ Philip Callow: Vincent van Gogh: A Life. s. 116.; cytuje prac? Hulskera.
↑ Nie?yj?ce dzieci urodzi?y si? w 1874 i 1879, por: Philip Callow: Vincent van Gogh: A Life. s. 116.; Callow cytuje badania Hulskera.
↑ Johannes de Looyer, Karel van Engeland, Hendricus Dekkers i Piet van Hoorn jako starsi m??czy?ni wspominali, ?e otrzymywali po 5, 10 lub 50 centów za gniazdo, w zale?no?ci od gatunku ptaka. Szczegó?y w li?cie syna Theo van Gogha: Letter from V.W. van Gogh to n/a, Amsterdam, 1949. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ W tym samym li?cie syn Theo wspomnia? o kilku lokalnych domostwach, stwierdzaj?c, ?e Vincent van Gogh rysowa? je szybko Letter from V.W. van Gogh to n/a, Amsterdam, 1949. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Dziewczyn? t? by?a Gordina de Groot, która zmar?a w 1927; utrzymywa?a ona, ?e ojcem nie by? van Gogh, ale jaki? krewny.
↑ Arnold Pomerans: The Letters of Vincent van Gogh. s. 77. ?wiadectwo nt. syfilisu jest nieprzekonywuj?ce – pochodzi?o wy??cznie z wywiadów z wnukiem doktora; patrz Marc Edo Tralbaut: Vincent van Gogh, le mal aimé. s. 177–178.
↑ Obraz Czaszka z pal?cym si? papierosem jest trafnym komentarzem nt. jego palenia.
↑ Sekwencja wydarzeń maj?cych miejsce 23 grudnia nie jest do końca jasna, a poszczególne ?ród?a ró?ni? si? mi?dzy sob?, je?li chodzi o szczegó?y.
↑ Szwagierka artysty, Johanna van Gogh-Bonger podtrzymywa?a wersj? o obci?ciu cz??ci ma??owiny, natomiast relacje ówczesnych lekarzy badaj?cych i opatruj?cych rannego van Gogha, zeznania prostytutki oraz policjanta na s?u?bie ?wiadcz?, ?e obci?te zosta?o ca?e ucho; wi?cej w: Rita Wildegans: Van Gogh's Ear – The Corpus Delicti Is a Corpuscle. wildegans.de. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ W 2009 Hans Kaufmann i Rita Wildegans, autorzy ksi??ki Ucho Van Gogha: Paul Gauguin i pakt milczenia zakwestionowali teori?, ?e to sam artysta odci?? sobie fragment ma??owiny, twierdz?c, ?e to jednak Gauguin odci?? ucho van Goghowi szpad? po sprzeczce malarzy wed?ug Van Gogh nie obci?? sobie ucha, okaleczy? go przyjaciel?. Wirtualna Polska. [dost?p 2025-08-04]. i Tajemnica ucha van Gogha. Wprost. [dost?p 2025-08-04].
↑ Wed?ug innych ?róde? (Ingo F. Walther, Rainer Metzger: Van Gogh: The Complete Paintings. Vol. I & II. s. 463.) van Gogha znalaz?a policja, a Gauguin opu?ci? ??ó?ty Dom” i sp?dzi? najbli?sz? noc w hotelu, po czym wyjecha? z Arles.
↑ Tym niemniej korespondowali ze sob?, a w 1890 Gauguin zaproponowa?, ?eby razem utworzyli atelier w Antwerpii. Patrz: Pickvance (1986), s. 62. Cho? niektórzy obwiniali Gauguina o to, co si? sta?o, sam Vincent nigdy tego nie zrobi?; uwa?a? Gauguina do końca swoich dni za wielkiego przyjaciela. Patrz. D.M. Field, s. 312.
↑ Szerzej to tragiczne wydarzenie relacjonuje w swym pami?tniku córka gospodarzy, Adeline Ravoux; patrz: David Brooks: Memoirs of Vincent van Gogh’s stay in Auvers-sur-Oise. By Adeline Ravoux. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Tytu? francuski L’Enterrement de Vincent van Gogh, wed?ug VINCENT VAN GOGH & AUVERS-SUR-OISE. tfsimon.com. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ W ?wietle nauki ko?cio?a katolickiego obowi?zuj?cej dawniej, samobójstwo by?o uwa?ane za grzech ?miertelny, wi?c samobójca nie mia? prawa do katolickiego pogrzebu; patrz: ks. dr Jan Glapiak: Pogrzeb samobójcy. Opoka. [dost?p 2025-08-04].
↑ W?a?ciwie: znajdowa? si?, poniewa? 21 sierpnia 2010 obraz zosta? skradziony.

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Hughes 1990 ↓, s. 144.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 39.
↑ Pickvance 1986 ↓, s. 129.
↑ ?ród?o zdj?cia Theo, [dost?p 2025-08-04].
↑ ^a ^b Pomerans 2003 ↓, s. ix.
↑ Van Gogh – The Letters (Edited by Leo Jansen, Hans Luijten and Nienke Bakker). Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Van Gogh’s letters, Unabridged and Annotated. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ 002: To Theo van Gogh. The Hague, Friday, 13 December 1872. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: wij moeten maar druk met elkaar correspondeeren (niderl.).
↑ ^a ^b ^c ^d Hughes 1990 ↓, s. 143.
↑ Pomerans 2003 ↓, s. i–xxvi.
↑ Arnold Pomerans: The Letters of Vincent van Gogh. s. vii.
↑ Van Gogh’s letters. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).
↑ The Real Van Gogh: The Artist and His Letters. Royal Academy of Arts. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Petrie 1985 ↓, s. 1.
↑ Erickson 1998 ↓, s. 9.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 16.
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Nuenen, c. 18 December 1883. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, The Hague, 5 May 1873. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 35–47.
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Isleworth, 18 August 1876. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 47–56.
↑ Callow 1990 ↓, s. 54.
↑ Erickson 1998 ↓, s. 23.
↑ list nr 129 z kwietnia i list nr 132 z sierpnia 1879. Van Gogh wynajmowa? mieszkanie w Wasmes przy rue de Wilson 22 razem z plantatorem Jean-Baptiste Denisem, wed?ug listu nr 553b. Wed?ug wspomnień kuzyna Denisa, Jeana Richeza, zebranych przez Wilkie w latach 70. XX w., 72–8. Denis i jego ?ona Esther prowadzili piekarni? a Richez przyzna?, ?e jedynym ?ród?em jego wiedzy by?a ciotka Esther.
↑ Letter from His Parents to Theo van Gogh, Zundert, 1879. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Etten, 18 November 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Cuesmes, 20 August 1880. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 67–71.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 61.
↑ 155: To Theo van Gogh. Cuesmes, between about Tuesday, 22 and Thursday, 24 June 1880. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: Cherchez à comprendre le dernier mot de ce que disent dans leurs chef d’oeuvre les grands artistes, les ma?tres sérieux, il y aura Dieu là-dedans. tel l’a écrit ou dit dans un livre et tel dans un tableau. (fr.).
↑ Erickson 1998 ↓, s. 5.
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Etten, 3 November 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Etten, 23 November 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Szczegó?owy opis wizyty Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Etten, c. 21 December 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, The Hague, 14 May 1882. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Gayford 2006 ↓, s. 130–131.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 64.
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, The Hague, 29 December 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ 196: To Theo van Gogh. The Hague, on or about Tuesday, 3 January 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ 219: To Theo van Gogh. The Hague, on or about Friday, 21 April 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 96–106.
↑ Callow 1990 ↓, s. 123–124.
↑ ^a ^b 224: To Theo van Gogh. The Hague, on or about Sunday, 7 May 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Callow 1990 ↓, s. 117.
↑ Field 2006 ↓, s. 66.
↑ ^a ^b Tralbaut 1981 ↓, s. 107.
↑ Callow 1990 ↓, s. 132.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 102–104, 112.
↑ 222: To Theo van Gogh. The Hague, Tuesday, 30 May 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.). (List zosta? napisany na pocztówce po angielsku).
↑ 237: To Theo van Gogh. The Hague, on or about Thursday, 8 June 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 110.
↑ Pomerans 2003 ↓, s. 38.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 113.
↑ Wilkie 2004 ↓, s. 185.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 101–107.
↑ Field 2006 ↓, s. 78.
↑ Field 2006 ↓, s. 80.
↑ Field 2006 ↓, s. 81.
↑ Field 2006 ↓, s. 82–84.
↑ Field 2006 ↓, s. 86.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 107.
↑ Field 2006 ↓, s. 92.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 130.
↑ Petrie 1985 ↓, s. 17.
↑ Field 2006 ↓, s. 94–95.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 154.
↑ Head of a Woman, 1885. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Louis van Tilborgh: The Potato Eaters by Vincent van Gogh. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 161–163.
↑ 574: To Willemien van Gogh. Paris, late October 1887. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: Wat ik van mijn eigen werk denk is dat het schilderij van de boeren die aardappels eten, wat ik in Nuenen maakte, après tout het beste is dat ik maakte (niderl.).
↑ Hulsker 1980 ↓, s. 196–205.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 123–160.
↑ Field 2006 ↓, s. 110.
↑ Callow 1990 ↓, s. 181.
↑ Callow 1990 ↓, s. 184.
↑ Doktor van Gogha nazywa? si? Hubertus Amadeus Cavenaile. Wilkie, s. 143–146.
↑ Van der Wolk 1987 ↓, s. 104–105.
↑ Field 2006 ↓, s. 124.
↑ Hammacher 1985 ↓, s. 84.
↑ Callow 1990 ↓, s. 253.
↑ Field 2006 ↓, s. 124–128.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 173.
↑ Field 2006 ↓, s. 129.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 222–223.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 187–192.
↑ To Theo van Gogh. Antwerp, Saturday, 28 November 1885. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Pickvance 1984 ↓, s. 38–39.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 216.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 292.
↑ ^a ^b Juszczak 1985 ↓, s. 105.
↑ 853: To Albert Aurier. Saint-Rémy-de-Provence, Sunday, 9 or Monday, 10 February 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang. ? fr.).
↑ Van Gogh and Monticelli. CODART. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).
↑ J. Turner: From Monet to Cézanne: late 19th-century French artists. Nowy Jork: Grove Art, 2000. ISBN 0-312-22971-2. (ang.).
↑ Pickvance 1986 ↓, s. 62–63.
↑ Juszczak 1985 ↓, s. 103.
↑ Juszczak 1985 ↓, s. 47.
↑ Le restaurant de la Sirène à Asnières. Musée d’Orsay. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Field 2006 ↓, s. 147.
↑ Druick i Zegers 2001 ↓, s. 81.
↑ Gayford 2006 ↓, s. 50.
↑ 695: To Paul Gauguin. Arles, Wednesday, 3 October 1888. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang. ? fr.).
↑ ^a ^b Pickvance 1984 ↓, s. 41–42.
↑ Craig R. Whitney: Jeanne Calment, World’s Elder, Dies at 122. New York Times. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Worlds oldest person dies at 122. CNN World. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Associated Press. ?World’s oldest person marks 120 beautiful, happy years”, Deseret News, 21 lutego 1995. Data dost?pu 2025-08-04.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 711.
↑ ^a ^b ^c Pomerans 2003 ↓, s. 348.
↑ Field 2006 ↓, s. 229.
↑ Field 2006 ↓, s. 230.
↑ Nemeczek 1999 ↓, s. 59–61.
↑ Gayford 2006 ↓, s. 16.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 354.
↑ Vissersboten bij Les Saintes-Maries-de-la-Mer, 1888. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. (niderl.).
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 358–360.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 363.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 404.
↑ Callow 1990 ↓, s. 219.
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Arles, 9 September 1888. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Gayford 2006 ↓, s. 18.
↑ Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh Arles, c. 16 September 1888. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Nemeczek 1999 ↓, s. 61.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 381.
↑ Juszczak 1985 ↓, s. 107.
↑ ^a ^b Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 385.
↑ Nathaniel Harris: The Masterworks of Van Gogh. Godalming, Surrey: Colour Library Direct, 1999, s. 167–168. ISBN 0-7651-9694-8. (ang.).
↑ ^a ^b Pickvance 1984 ↓, s. 175–176.
↑ ^a ^b Dorn 1990 ↓, s. passim.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 408.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 441.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 443.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 444.
↑ Paul Gauguin Les Alyscamps. Musée d’Orsay. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Hulsker 1980 ↓, s. 356.
↑ Pickvance 1984 ↓, s. 168–169, 206.
↑ Pickvance 1984 ↓, s. 195.
↑ ^a ^b Torterolo 1996 ↓, s. 90.
↑ ^a ^b Gayford 2006 ↓, s. 284.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 460.
↑ Juszczak 1985 ↓, s. 76–77.
↑ Espace Van Gogh (ancien h?tel-Dieu). Patrimoine de la Ville d’Arles. [dost?p 2025-08-04]. (fr.).
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 476.
↑ Ronald Pickvance: Chronology. s. 239–242.
↑ Tralbaut 1981 ↓, s. 265–273.
↑ 753: To Theo van Gogh. Arles, Friday, 29 March 1889. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: Comme ces trois derniers mois me paraissent étranges. Tantot des angoisses morales sans nom, puis des moments où le voile du temps et de la fatalité des circonstances pour l’espace d’un clin d’oeil semblait s’entre ouvrir. (fr.).
↑ Hughes 1990 ↓, s. 145.
↑ Torterolo 1996 ↓, s. 60.
↑ Field 2006 ↓, s. 316.
↑ Callow 1990 ↓, s. 246.
↑ Field 2006 ↓, s. 324.
↑ Field 2006 ↓, s. 325–326.
↑ ^a ^b Field 2006 ↓, s. 327.
↑ Anderson 1994 ↓, s. 60.
↑ Field 2006 ↓, s. 345.
↑ Field 2006 ↓, s. 340.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 563–564.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 592.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 565–566.
↑ 855: To Anna van Gogh-Carbentus. Saint-Rémy-de-Provence, Wednesday, 19 February 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: ik dadelijk begonnen een schilderij voor hem te maken om in hun slaapkamer te hangen. Groote takken witte amandelbloessem tegen een blaauwe lucht (niderl.).
↑ ^a ^b ^c Pickvance 1986 ↓, s. 175–177.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 568–572.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 604.
↑ ^a ^b Field 2006 ↓, s. 411.
↑ Field 2006 ↓, s. 374.
↑ Field 2006 ↓, s. 377.
↑ Field 2006 ↓, s. 382.
↑ Field 2006 ↓, s. 387.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 643.
↑ 879: To Willemien van Gogh. Auvers-sur-Oise, Thursday, 5 June 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: Je VOUDRAIS, tu vois je suis loin de dire que je puisse faire tout cela mais enfin j’y tends, je voudrais faire des portraits qui un siecle plus tard aux gens d’alors aparussent comme des apparitions. Donc je ne nous cherche pas à faire par la ressemblance photographique mais par nos expressions passionnées, employant comme moyen d’expression et d’exaltation du caractère notre science et go?t moderne de la couleur (fr.).
↑ Field 2006 ↓, s. 390.
↑ Field 2006 ↓, s. 397.
↑ Field 2006 ↓, s. 401–402.
↑ Wheatfield with Crows, 1890. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (niderl.).
↑ ^a ^b Pickvance 1986 ↓, s. 270–271.
↑ Jan Hulsker: The Complete Van Gogh. 1980, s. 480–483. Pole pszenicy z krukami ma numer 2117 z 2125.
↑ ^a ^b ^c Hulsker 1980 ↓, s. 385.
↑ Field 2006 ↓, s. 412.
↑ D.M. Field: Van Gogh. s. 413. Cytat: I am wounded. I have shot myself, I only hope, I haven’t butched it.
↑ Field 2006 ↓, s. 414.
↑ Will Gompertz: Van Gogh did not kill himself, authors claim. BBC. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ ^a ^b Field 2006 ↓, s. 415.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 689–692.
↑ Wifred Niels Arnold: Vincent van Gogh: Chemicals, Crises and Creativity. Wyd. ilustrowane. Boston, Basel, berlin: Springer Science & Business Media, 2013, s. 71. ISBN 978-1-4612-7742-2. (ang.).
↑ Field 2006 ↓, s. 415–416.
↑ Dietrich Blumer, M.D.: The Illness of Vincent van Gogh. The American Journal of Psychiatry. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Famous Absinthe Drinkers. Absinthe 101. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The Drawings: A – Z Listings. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Sjraar Van Heugten: Appendix 2: Rejected works. s. 246–251. ISBN 90-6611-501-7. (ang.).
↑ Arty?ci pracuj?cy w technice czarno-bia?ej, np. graficy wykonuj?cy ilustracje do ?The Graphic” lub ?Illustrated London News” nale?eli do ulubieńców van Gogha. Patrz: Pickvance (1974–1975).
↑ Roland Dorn, George S. Keyes: Van Gogh Face to Face: The Portraits (kat. wyst.).
↑ ^a ^b Roland Dorn, Klaus Albrecht Schr?der (wyd.), John Sillevis (wyd.): Van Gogh und die Haager Schule.
↑ Fran?oise Cachin, Bogomila Welsh-Ovcharov: Van Gogh à Paris.
↑ Albert Boime: Vincent van Gogh: Die Sternennacht-Die Geschichte des Stoffes und der Stoff der Geschichte.
↑ Jaime Blaschke: Astronomy in Art. Vincent van Gogh: White House at Night. Texas State University. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ J.L. Aragón, Gerardo G. Naumis, M. Bai, M. Torres, P.K. Maini: Turbulent luminance in impassioned van Gogh paintings. Arxiv. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ The Olive Trees. The Museum of Modern Art. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Field 2006 ↓, s. 373.
↑ Field 2006 ↓, s. 372.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 328, 329, 336.
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 516, 519.
↑ Pickvance 1986 ↓, s. 132–133.
↑ Pickvance 1986 ↓, s. 101, 189–191.
↑ ^a ^b Pickvance 1984 ↓, s. 177.
↑ Vincent van Gogh: La Maison de la Crau (The Old Mill), 1888. Albright-Knox Art Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Hulsker 1980 ↓, s. 390–394.
↑ CliffC. Edwards CliffC., Van Gogh and God: A Creative Spiritual Quest, Chicago, Ill.: Wyd. Loyola University Press, 1989, s. 115, ISBN 0-8294-0621-2, OCLC 20055579 .
↑ 898: To Theo van Gogh and Jo van Gogh-Bonger. Auvers-sur-Oise, on or about Thursday, 10 July 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ 600: To Theo van Gogh. Arles, on or about Friday, 20 April 1888. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Fell 1997 ↓, s. 32.
↑ David Brooks: Sunflowers. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Pickvance 1986 ↓, s. 80–81, 184–187.
↑ Sunflowers 1888, Vincent van Gogh. The National Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ To Emile Bernard. Arles, on or about Tuesday, 21 August 1888. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Barbara J. Bradley (wyd.), Kathleen Mills (wyd.): Monet to Dalí: Impressionist an Modern Masterworks from the Cleveland Museum of Art. Manchester, Nowy Jork: Cleveland Museum of Art, 2007, s. 67. ISBN 978-0-940717-89-3. (ang.).
↑ The Collection: Vincent van Gogh – La Mousmé. National Gallery of Art. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).
↑ 879: To Willemien van Gogh. Auvers-sur-Oise, Thursday, 5 June 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ About This Painting: Portrait of Madame Augustine Roulin and Baby Marcelle. Philadelphia Museum of Art. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The Self-Portraits. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Top 10 Most Expensive Paintings Ever. Chiff. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).
↑ Rewald 1986 ↓, s. 244–254.
↑ Roland Dorn, Fred Leeman: Vincent van Gogh and Early Modern Art, 1890–1914 (kat. wyst. Essen & Amsterdam).
↑ John Rewald: ?The posthumous fate of Vincent van Gogh 1890–1970”. Museumjournaal, sierpień-wrzesień 1970. opubl. ponownie w: John Rewald: Studies in Post-Impressionism, The Posthumous Fate of Vincent van Gogh 1890–1970. s. 248.
↑ Field 2006 ↓, s. 416–417.
↑ Mevrouw Kr?ller-Müller (1869–1939). kubisme.info. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (niderl.).
↑ The collection. Kr?ller-Müller Museum. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Life Magazine, October 10, 1949, s. 82–87. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Who Am I? Self-Portraits in Art and Writing. National Gallery of Art. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Permanent collection. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).
↑ Kanon holenderski. entoen.nu. [dost?p 2025-08-04]. (pol.).
↑ Van Gogh Europe: cooperation between European Van Gogh sites. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Film dokumentalny Simon Schama’s Power of Art: Van Gogh. BBC. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Krzysztof Karoń: Fowizm. Historia Sztuki. [dost?p 2025-08-04].
↑ NYC exhibit highlights Van Gogh’s impact on German modernists. USA Today. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Sue Hubbard (w: The Independent): Vincent Van Gogh and Expressionism. suehubbard.com. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Dennis Farr, Michael Peppiatt, Sally Yard: Francis Bacon: A Retrospective. Harry N Abrams, 1999, s. 112. ISBN 0-8109-2925-2. (ang.).
↑ Faille, J[acob-B[aart] de la]. Dictionary of Art Historians. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).
↑ ^a ^b David Brooks: Catalogues raisonnés. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 721.
↑ David Brooks: World Map of Paintings. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The Netherlands. Amsterdam. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The Netherlands. Otterlo, Kr?ller-Müller Museum. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c David Brooks: The Netherlands. Various Cities Throughout the Netherlands. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Switzerland. Various Cities Throughout Switzerland. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: France. Various Locations Throughout France. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Germany. Various Cities Throughout Germany. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: United Kingdom. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Russia. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Denmark. Copenhagen. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Spain. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Italy. Rome. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Austria. Vienna. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Belgium. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Sweden. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Czech Republic. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Finland. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Ireland. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Poland. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Yugoslavia (Serbia). Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The United States. New York, New York. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The United States. Chicago, Illinois. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The United States. Washington, DC. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ ^a ^b David Brooks: The United States. Merion Station, Pennsylvania. Philadelphia, Pennsylvania. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The United States. Boston, Massachusetts. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The United States. Detroit, Michigan. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: The United States. Missouri. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Canada. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Mexico. Mexico City. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Brazil. S?o Paulo. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Argentina. Buenos Aires. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Japan. Various Locationd Throughout Japan. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Israel. Various Locations Throughout Israel. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Egypt. Cairo. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Australia. Various Locations Throughout Australia. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ David Brooks: Location Unknown. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Experts say photo is of Van Gogh. USA Today. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Han som ?lskade livet (Lust for life). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Van Gogh (II) (1948). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Vincent (1987). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Vincent & Theo (1990). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Akira Kurosawas dr?mmar (1990) Dreams (original title). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Moi, Van Gogh (2009). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Vincent and the Doctor. BBC. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Loving Vincent. Loving Vincent. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ Van Gogh. U bram wieczno?ci (2018) At Eternity's Gate (original title). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ BRIEFE DES VAN GOGH. Monooper in zwei Teilen. Sikorski.de. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
↑ 8 fragments de lettres de Van Gogh. bertoldhummel.de. [dost?p 2025-08-04]. (fr.).
↑ Karsten Steiger: Opern-Diskographie: Verzeichnis aller Audio- und Video-Gesamtaufnahmen. Wyd. 2. Walter de Gruyter, 2008, s. 385. ISBN 978-3-598-11784-8. (niem.).
↑ Tim Howell: After Sibelius: Studies in Finnish Music. Wyd. ilustrowane. Ashgate Publishing, 2006, s. 120–121. ISBN 978-07546-5177-2. (ang.).
↑ Neil Butterworth: Dictionary of American Classical Composers. Wyd. poprawione. Nowy Jork: Routledge, 2013, s. 83. ISBN 0-415-93848-1. (ang.).
↑ Von K?nigsberg nach Jerusalem: Der Weg des Komponisten Abel Ehrlich. haGalil. [dost?p 2025-08-04]. (niem.).
↑ Correspondances (2001–2003). BRAMS: BASE DE DOCUMENTATION SUR LA MUSIQUE CONTEMPORAINE. [dost?p 2025-08-04]. (fr.).
↑ Alan Howard, Don McLean: Vincent (Starry Starry Night). don-mclean.com. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).

Bibliografia

Janice Anderson: Vincent van Gogh. Bokia, 1994. ISBN 91-7115-030-7. (szw.).
Albert Boime: Vincent van Gogh: Die Sternennacht-Die Geschichte des Stoffes und der Stoff der Geschichte. Frankfurt/Mainz: Fischer, 1989. ISBN 3-596-23953-2. (niem.).
Fran?oise Cachin, Bogomila Welsh-Ovcharov: Van Gogh à Paris (kat. wyst. Musée d’Orsay, Paris 1988). Paris: RMN, 1988. ISBN 2-7118-2159-5. (fr.).
Philip Callow: Vincent van Gogh: A Life. Grand Rapids, Cambridge: Ivan R. Dee, 1990. ISBN 1-56663-134-3. (ang.).
Roland Dorn, George S. Keyes: Van Gogh Face to Face: The Portraits (kat. wyst.) Detroit, Boston & Philadelphia, 2000–01. Londyn – Nowy Jork: Thames & Hudson, 2000. ISBN 0-89558-153-1. (ang.).
Roland Dorn, Fred Leeman: Vincent van Gogh and Early Modern Art, 1890–1914 (kat. wyst.Essen & Amsterdam). Essen, Amsterdam: 1990. ISBN 3-923641-33-8. (ang.).
Roland Dorn, Klaus Albrecht Schr?der, John Sillevis: Van Gogh und die Haager Schule (kat. wyst. Kunstforum, Wien 1996). Milano: Skira, 1996. ISBN 88-8118-072-3. (niem.).
Roland Dorn: Décoration – Vincent van Goghs Werkreihe für das Gelbe Haus in Arles. Hildesheim – Zürich – Nowy Jork: Olms Verlag, 1990. ISBN 3-487-09098-8. (niem.).
Douglas Druick, Pieter Kort Zegers: Van Gogh and Gauguin: The Studio of the South (kat. wyst.) Chicago & Amsterdam 2001–02. Londyn – Nowy Jork: Thames & Hudson, 2001. ISBN 0-500-51054-7. (ang.).
Kathleen Powers Erickson: At Eternity’s Gate: The Spiritual Vision of Vincent van Gogh. Grand Rapids, Cambridge: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 1998. ISBN 0-8028-4978-4. (ang.).
Derek Fell: The Impressionist Garden. Londyn: Frances Lincoln, 1997. ISBN 0-7112-1148-5. (ang.).
D.M. Field: Van Gogh. Chartwell Books, Inc., 2006. ISBN 0-7858-2011-6. (ang.).
Martin Gayford: The Yellow House: Van Gogh, Gauguin, and Nine Turbulent Weeks in Arles. Londyn: Penguin, 2006. ISBN 0-670-91497-5. (ang.).
A.M Hammacher: Vincent van Gogh: Genius and Disaster. Nowy Jork: Harry N. Abrams, 1985. ISBN 0-8109-8067-3. (ang.).
Sjraar van Heugten: Vincent van Gogh Drawings, vol. 1. Bussum: V+K, 1996. ISBN 90-6611-501-7. (ang.).
Robert Hughes: Nothing If Not Critical. Londyn: The Harvill Press, 1990. ISBN 0-14-016524-X. (ang.).
Jan Hulsker: The Complete Van Gogh. Oxford: Phaidon, 1980. ISBN 0-7148-2028-8. (ang.).
Wies?aw Juszczak: Postimpresjoni?ci. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1985. ISBN 83-221-0258-5.
Albert J. Lubin: Stranger on the earth: A psychological biography of Vincent van Gogh. Nowy Jork: Holt, Rinehart and Winston, 1972. ISBN 0-03-091352-7. (ang.).
Alfred Nemeczek: Van Gogh in Arles. Prestel Verlag, 1999. ISBN 3-7913-2230-3. (niem.).
Brian Petrie: Van Gogh. Oxford: Phaidon Press, 1985. ISBN 0-7148-1631-0. (ang.).
Ronald Pickvance: Van Gogh In Saint-Rémy and Auvers (kat. wyst. Metropolitan Museum of Art). Nowy Jork: Abrams, 1986. ISBN 0-87099-477-8. (ang.).
Ronald Pickvance: Van Gogh in Arles (kat. wyst. Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork). Nowy Jork: Abrams, 1984. ISBN 0-87099-375-5. (ang.).
Ronald Pickvance: English Influences on Vincent van Gogh (kat. wyst.). University of Nottingham & alt., 1974–1975. (ang.).
Arnold Pomerans: The Letters of Vincent van Gogh. Oxford: Penguin Classics, 2003. ISBN 0-14-044674-5. (ang.).
John Rewald: Studies in Post-Impressionism, The Posthumous Fate of Vincent van Gogh 1890–1970. Nowy Jork: H. N. Adams, 1986. ISBN 0-436-41151-2. (ang.).
Marc Edo Tralbaut: Vincent van Gogh, le mal aimé. oryg. Edita, Lausanne (French) & Macmillan, London 1969 (ang.); reedycja: Macmillan (1974), Alpine Fine Art Collections, 1981. ISBN 0-933516-31-2. (ang.).
Anna Torterolo, Rafa? Rudowski (t?umaczenie): Van Gogh. Warszawa: Rzeczpospolita: HPS, 2006. ISBN 978-83-60529-07-2.
Anna Torterolo: Van Gogh: A Profound and Tormented Genius – His Life in Paintings. Dorling Kindersley, 1996. ISBN 0-7894-4143-8. (ang.).
Johannes Van der Wolk: The Seven Sketchbooks of Vincent van Gogh: a facsimile edition (oryg. De schetsboeken van Vincent van Gogh). Nowy Jork: Harry Abrams Inc., 1987. ISBN 90-290-8154-6. (ang.).
Ingo F. Walther, Rainer Metzger, (t?um.) Michael Hulse: Van Gogh: The Complete Paintings. Vol. I & II. K?ln: Taschen, 2010. ISBN 978-3-8365-2299-1. (ang.).
Kenneth Wilkie: The Van Gogh File: The Myth and the Man. Chicago: Souvenir Press, 2004. ISBN 978-0-285-63691-0. (ang.).

Linki zewn?trzne

David Brooks: The Vincent van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).
Van Gogh Museum. Amsterdam. [dost?p 2025-08-04]. (niderl.).
Vincent van Gogh The Letters. Van Gogh Museum, the Huygens Institute – KNAW. [dost?p 2025-08-04]. (ang. ? niderl. ? fr.)

[15] S? przypuszczenia, ?e nadanie Vincentowi tego samego imienia co przedwcze?nie zmar?emu starszemu bratu mog?o wywo?a? g??bokie psychiczne za?amanie u m?odego artysty, a nawi?zywa? do tego faktu mog? takie elementy w jego twórczo?ci jak przedstawianie par m?skich figur na obrazach; patrz: Albert J. Lubin: Stranger on the earth: A psychological biography of Vincent van Gogh. s. 82–84.

[25] Obecnie cz??? Brukseli; w czasach van Gogha odr?bne miasto.

[28] S? ró?ne pogl?dy, je?li chodzi o ten okres ?ycia van Gogha; Jan Hulsker (1990) optuje na rzecz jego powrotu do Borinage, a potem powrotu do Etten; Dorn, w: Geskó, Judit, ed. Van Gogh in Budapest (exh. cat). Museum of Fine Arts, Budapest, 2006–07, Vince Books, Budapest, 2006. ISBN 978-963-7063-34-3 (wyd. ang.) ISBN 963-7063-33-1 (wyd. w?g.), 48 & adnotacja 12, wspiera informacj? zawart? w tym artykule.

[30] Zob. wyst?pienie Jana Hulskera The Borinage Episode and the Misrepresentation of Vincent van Gogh na sympozjum po?wi?conym van Goghowi 10–11 maja 1990 w: Kathleen Powers Erickson: At Eternity’s Gate: The Spiritual Vision of Vincent van Gogh. s. 67–68.

[40] ?Wuj Stricker”, jak van Gogh okre?la? go w listach do Theo.

[47] Philip Callow: Vincent van Gogh: A Life. s. 116.; cytuje prac? Hulskera.

[51] Nie?yj?ce dzieci urodzi?y si? w 1874 i 1879, por: Philip Callow: Vincent van Gogh: A Life. s. 116.; Callow cytuje badania Hulskera.

[73] Johannes de Looyer, Karel van Engeland, Hendricus Dekkers i Piet van Hoorn jako starsi m??czy?ni wspominali, ?e otrzymywali po 5, 10 lub 50 centów za gniazdo, w zale?no?ci od gatunku ptaka. Szczegó?y w li?cie syna Theo van Gogha: Letter from V.W. van Gogh to n/a, Amsterdam, 1949. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[74] W tym samym li?cie syn Theo wspomnia? o kilku lokalnych domostwach, stwierdzaj?c, ?e Vincent van Gogh rysowa? je szybko Letter from V.W. van Gogh to n/a, Amsterdam, 1949. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[79] Dziewczyn? t? by?a Gordina de Groot, która zmar?a w 1927; utrzymywa?a ona, ?e ojcem nie by? van Gogh, ale jaki? krewny.

[87] Arnold Pomerans: The Letters of Vincent van Gogh. s. 77. ?wiadectwo nt. syfilisu jest nieprzekonywuj?ce – pochodzi?o wy??cznie z wywiadów z wnukiem doktora; patrz Marc Edo Tralbaut: Vincent van Gogh, le mal aimé. s. 177–178.

[94] Obraz Czaszka z pal?cym si? papierosem jest trafnym komentarzem nt. jego palenia.

[148] Sekwencja wydarzeń maj?cych miejsce 23 grudnia nie jest do końca jasna, a poszczególne ?ród?a ró?ni? si? mi?dzy sob?, je?li chodzi o szczegó?y.

[149] Szwagierka artysty, Johanna van Gogh-Bonger podtrzymywa?a wersj? o obci?ciu cz??ci ma??owiny, natomiast relacje ówczesnych lekarzy badaj?cych i opatruj?cych rannego van Gogha, zeznania prostytutki oraz policjanta na s?u?bie ?wiadcz?, ?e obci?te zosta?o ca?e ucho; wi?cej w: Rita Wildegans: Van Gogh's Ear – The Corpus Delicti Is a Corpuscle. wildegans.de. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[150] W 2009 Hans Kaufmann i Rita Wildegans, autorzy ksi??ki Ucho Van Gogha: Paul Gauguin i pakt milczenia zakwestionowali teori?, ?e to sam artysta odci?? sobie fragment ma??owiny, twierdz?c, ?e to jednak Gauguin odci?? ucho van Goghowi szpad? po sprzeczce malarzy wed?ug Van Gogh nie obci?? sobie ucha, okaleczy? go przyjaciel?. Wirtualna Polska. [dost?p 2025-08-04]. i Tajemnica ucha van Gogha. Wprost. [dost?p 2025-08-04].

[151] Wed?ug innych ?róde? (Ingo F. Walther, Rainer Metzger: Van Gogh: The Complete Paintings. Vol. I & II. s. 463.) van Gogha znalaz?a policja, a Gauguin opu?ci? ??ó?ty Dom” i sp?dzi? najbli?sz? noc w hotelu, po czym wyjecha? z Arles.

[154] Tym niemniej korespondowali ze sob?, a w 1890 Gauguin zaproponowa?, ?eby razem utworzyli atelier w Antwerpii. Patrz: Pickvance (1986), s. 62. Cho? niektórzy obwiniali Gauguina o to, co si? sta?o, sam Vincent nigdy tego nie zrobi?; uwa?a? Gauguina do końca swoich dni za wielkiego przyjaciela. Patrz. D.M. Field, s. 312.

[195] Szerzej to tragiczne wydarzenie relacjonuje w swym pami?tniku córka gospodarzy, Adeline Ravoux; patrz: David Brooks: Memoirs of Vincent van Gogh’s stay in Auvers-sur-Oise. By Adeline Ravoux. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[200] Tytu? francuski L’Enterrement de Vincent van Gogh, wed?ug VINCENT VAN GOGH & AUVERS-SUR-OISE. tfsimon.com. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[201] W ?wietle nauki ko?cio?a katolickiego obowi?zuj?cej dawniej, samobójstwo by?o uwa?ane za grzech ?miertelny, wi?c samobójca nie mia? prawa do katolickiego pogrzebu; patrz: ks. dr Jan Glapiak: Pogrzeb samobójcy. Opoka. [dost?p 2025-08-04].

[292] W?a?ciwie: znajdowa? si?, poniewa? 21 sierpnia 2010 obraz zosta? skradziony.

[CITEREFHughes1990144-1] Hughes 1990 ↓, s. 144.

[CITEREFTralbaut198139-2] Tralbaut 1981 ↓, s. 39.

[CITEREFPickvance1986129-3] Pickvance 1986 ↓, s. 129.

[4] ?ród?o zdj?cia Theo, [dost?p 2025-08-04].

[CITEREFPomerans2003ix-5] Pomerans 2003 ↓, s. ix.

[6] Van Gogh – The Letters (Edited by Leo Jansen, Hans Luijten and Nienke Bakker). Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[7] Van Gogh’s letters, Unabridged and Annotated. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[8] 002: To Theo van Gogh. The Hague, Friday, 13 December 1872. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: wij moeten maar druk met elkaar correspondeeren (niderl.).

[CITEREFHughes1990143-9] Hughes 1990 ↓, s. 143.

[CITEREFPomerans2003i–xxvi-10] Pomerans 2003 ↓, s. i–xxvi.

[11] Arnold Pomerans: The Letters of Vincent van Gogh. s. vii.

[12] Van Gogh’s letters. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).

[13] The Real Van Gogh: The Artist and His Letters. Royal Academy of Arts. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFPetrie19851-14] Petrie 1985 ↓, s. 1.

[CITEREFErickson19989-16] Erickson 1998 ↓, s. 9.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse201016-17] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 16.

[18] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Nuenen, c. 18 December 1883. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[19] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, The Hague, 5 May 1873. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFTralbaut198135–47-20] Tralbaut 1981 ↓, s. 35–47.

[21] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Isleworth, 18 August 1876. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFTralbaut198147–56-22] Tralbaut 1981 ↓, s. 47–56.

[CITEREFCallow199054-23] Callow 1990 ↓, s. 54.

[CITEREFErickson199823-24] Erickson 1998 ↓, s. 23.

[26] st nr 129 z kwietnia i list nr 132 z sierpnia 1879. Van Gogh wynajmowa? mieszkanie w Wasmes przy rue de Wilson 22 razem z plantatorem Jean-Baptiste Denisem, wed?ug listu nr 553b. Wed?ug wspomnień kuzyna Denisa, Jeana Richeza, zebranych przez Wilkie w latach 70. XX w., 72–8. Denis i jego ?ona Esther prowadzili piekarni? a Richez przyzna?, ?e jedynym ?ród?em jego wiedzy by?a ciotka Esther.

[27] Letter from His Parents to Theo van Gogh, Zundert, 1879. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[29] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Etten, 18 November 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[31] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Cuesmes, 20 August 1880. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFTralbaut198167–71-32] Tralbaut 1981 ↓, s. 67–71.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse201061-33] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 61.

[34] 155: To Theo van Gogh. Cuesmes, between about Tuesday, 22 and Thursday, 24 June 1880. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: Cherchez à comprendre le dernier mot de ce que disent dans leurs chef d’oeuvre les grands artistes, les ma?tres sérieux, il y aura Dieu là-dedans. tel l’a écrit ou dit dans un livre et tel dans un tableau. (fr.).

[CITEREFErickson19985-35] Erickson 1998 ↓, s. 5.

[36] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Etten, 3 November 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[37] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Etten, 23 November 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[38] Szczegó?owy opis wizyty Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Etten, c. 21 December 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[39] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, The Hague, 14 May 1882. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFGayford2006130–131-41] Gayford 2006 ↓, s. 130–131.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse201064-42] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 64.

[43] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, The Hague, 29 December 1881. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[44] 196: To Theo van Gogh. The Hague, on or about Tuesday, 3 January 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[45] 219: To Theo van Gogh. The Hague, on or about Friday, 21 April 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFTralbaut198196–106-46] Tralbaut 1981 ↓, s. 96–106.

[CITEREFCallow1990123–124-48] Callow 1990 ↓, s. 123–124.

[Letter224-49] 224: To Theo van Gogh. The Hague, on or about Sunday, 7 May 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFCallow1990117-50] Callow 1990 ↓, s. 117.

[CITEREFField200666-52] Field 2006 ↓, s. 66.

[CITEREFTralbaut1981107-53] Tralbaut 1981 ↓, s. 107.

[CITEREFCallow1990132-54] Callow 1990 ↓, s. 132.

[CITEREFTralbaut1981102–104,_112-55] Tralbaut 1981 ↓, s. 102–104, 112.

[56] 222: To Theo van Gogh. The Hague, Tuesday, 30 May 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.). (List zosta? napisany na pocztówce po angielsku).

[57] 237: To Theo van Gogh. The Hague, on or about Thursday, 8 June 1882. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFTralbaut1981110-58] Tralbaut 1981 ↓, s. 110.

[CITEREFPomerans200338-59] Pomerans 2003 ↓, s. 38.

[CITEREFTralbaut1981113-60] Tralbaut 1981 ↓, s. 113.

[CITEREFWilkie2004185-61] Wilkie 2004 ↓, s. 185.

[CITEREFTralbaut1981101–107-62] Tralbaut 1981 ↓, s. 101–107.

[CITEREFField200678-63] Field 2006 ↓, s. 78.

[CITEREFField200680-64] Field 2006 ↓, s. 80.

[CITEREFField200681-65] Field 2006 ↓, s. 81.

[CITEREFField200682–84-66] Field 2006 ↓, s. 82–84.

[CITEREFField200686-67] Field 2006 ↓, s. 86.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010107-68] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 107.

[CITEREFField200692-69] Field 2006 ↓, s. 92.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010130-70] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 130.

[CITEREFPetrie198517-71] Petrie 1985 ↓, s. 17.

[CITEREFField200694–95-72] Field 2006 ↓, s. 94–95.

[CITEREFTralbaut1981154-75] Tralbaut 1981 ↓, s. 154.

[76] Head of a Woman, 1885. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[77] Louis van Tilborgh: The Potato Eaters by Vincent van Gogh. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010161–163-78] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 161–163.

[80] 574: To Willemien van Gogh. Paris, late October 1887. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: Wat ik van mijn eigen werk denk is dat het schilderij van de boeren die aardappels eten, wat ik in Nuenen maakte, après tout het beste is dat ik maakte (niderl.).

[CITEREFHulsker1980196–205-81] Hulsker 1980 ↓, s. 196–205.

[CITEREFTralbaut1981123–160-82] Tralbaut 1981 ↓, s. 123–160.

[CITEREFField2006110-83] Field 2006 ↓, s. 110.

[CITEREFCallow1990181-84] Callow 1990 ↓, s. 181.

[CITEREFCallow1990184-85] Callow 1990 ↓, s. 184.

[86] Doktor van Gogha nazywa? si? Hubertus Amadeus Cavenaile. Wilkie, s. 143–146.

[CITEREFVan_der_Wolk1987104–105-88] Van der Wolk 1987 ↓, s. 104–105.

[CITEREFField2006124-89] Field 2006 ↓, s. 124.

[CITEREFHammacher198584-90] Hammacher 1985 ↓, s. 84.

[CITEREFCallow1990253-91] Callow 1990 ↓, s. 253.

[CITEREFField2006124–128-92] Field 2006 ↓, s. 124–128.

[CITEREFTralbaut1981173-93] Tralbaut 1981 ↓, s. 173.

[CITEREFField2006129-95] Field 2006 ↓, s. 129.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010222–223-96] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 222–223.

[CITEREFTralbaut1981187–192-97] Tralbaut 1981 ↓, s. 187–192.

[98] To Theo van Gogh. Antwerp, Saturday, 28 November 1885. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFPickvance198438–39-99] Pickvance 1984 ↓, s. 38–39.

[CITEREFTralbaut1981216-100] Tralbaut 1981 ↓, s. 216.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010292-101] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 292.

[CITEREFJuszczak1985105-102] Juszczak 1985 ↓, s. 105.

[103] 853: To Albert Aurier. Saint-Rémy-de-Provence, Sunday, 9 or Monday, 10 February 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang. ? fr.).

[104] Van Gogh and Monticelli. CODART. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).

[105] J. Turner: From Monet to Cézanne: late 19th-century French artists. Nowy Jork: Grove Art, 2000. ISBN 0-312-22971-2. (ang.).

[CITEREFPickvance198662–63-106] Pickvance 1986 ↓, s. 62–63.

[CITEREFJuszczak1985103-107] Juszczak 1985 ↓, s. 103.

[CITEREFJuszczak198547-108] Juszczak 1985 ↓, s. 47.

[109] Le restaurant de la Sirène à Asnières. Musée d’Orsay. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFField2006147-110] Field 2006 ↓, s. 147.

[CITEREFDruickZegers200181-111] Druick i Zegers 2001 ↓, s. 81.

[CITEREFGayford200650-112] Gayford 2006 ↓, s. 50.

[113] 695: To Paul Gauguin. Arles, Wednesday, 3 October 1888. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang. ? fr.).

[CITEREFPickvance198441–42-114] Pickvance 1984 ↓, s. 41–42.

[115] Craig R. Whitney: Jeanne Calment, World’s Elder, Dies at 122. New York Times. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[116] Worlds oldest person dies at 122. CNN World. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[117] Associated Press. ?World’s oldest person marks 120 beautiful, happy years”, Deseret News, 21 lutego 1995. Data dost?pu 2025-08-04.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010711-118] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 711.

[CITEREFPomerans2003348-119] Pomerans 2003 ↓, s. 348.

[CITEREFField2006229-120] Field 2006 ↓, s. 229.

[CITEREFField2006230-121] Field 2006 ↓, s. 230.

[CITEREFNemeczek199959–61-122] Nemeczek 1999 ↓, s. 59–61.

[CITEREFGayford200616-123] Gayford 2006 ↓, s. 16.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010354-124] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 354.

[125] Vissersboten bij Les Saintes-Maries-de-la-Mer, 1888. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. (niderl.).

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010358–360-126] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 358–360.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010363-127] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 363.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010404-128] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 404.

[CITEREFCallow1990219-129] Callow 1990 ↓, s. 219.

[130] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh, Arles, 9 September 1888. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFGayford200618-131] Gayford 2006 ↓, s. 18.

[132] Letter from Vincent van Gogh to Theo van Gogh Arles, c. 16 September 1888. Web Exhibits. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFNemeczek199961-133] Nemeczek 1999 ↓, s. 61.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010381-134] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 381.

[CITEREFJuszczak1985107-135] Juszczak 1985 ↓, s. 107.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010385-136] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 385.

[137] Nathaniel Harris: The Masterworks of Van Gogh. Godalming, Surrey: Colour Library Direct, 1999, s. 167–168. ISBN 0-7651-9694-8. (ang.).

[CITEREFPickvance1984175–176-138] Pickvance 1984 ↓, s. 175–176.

[CITEREFDorn1990passim-139] Dorn 1990 ↓, s. passim.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010408-140] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 408.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010441-141] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 441.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010443-142] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 443.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010444-143] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 444.

[144] Paul Gauguin Les Alyscamps. Musée d’Orsay. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFHulsker1980356-145] Hulsker 1980 ↓, s. 356.

[CITEREFPickvance1984168–169,_206-146] Pickvance 1984 ↓, s. 168–169, 206.

[CITEREFPickvance1984195-147] Pickvance 1984 ↓, s. 195.

[CITEREFTorterolo199690-152] Torterolo 1996 ↓, s. 90.

[CITEREFGayford2006284-153] Gayford 2006 ↓, s. 284.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010460-155] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 460.

[CITEREFJuszczak198576–77-156] Juszczak 1985 ↓, s. 76–77.

[157] Espace Van Gogh (ancien h?tel-Dieu). Patrimoine de la Ville d’Arles. [dost?p 2025-08-04]. (fr.).

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010476-158] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 476.

[159] Ronald Pickvance: Chronology. s. 239–242.

[CITEREFTralbaut1981265–273-160] Tralbaut 1981 ↓, s. 265–273.

[161] 753: To Theo van Gogh. Arles, Friday, 29 March 1889. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: Comme ces trois derniers mois me paraissent étranges. Tantot des angoisses morales sans nom, puis des moments où le voile du temps et de la fatalité des circonstances pour l’espace d’un clin d’oeil semblait s’entre ouvrir. (fr.).

[CITEREFHughes1990145-162] Hughes 1990 ↓, s. 145.

[CITEREFTorterolo199660-163] Torterolo 1996 ↓, s. 60.

[CITEREFField2006316-164] Field 2006 ↓, s. 316.

[CITEREFCallow1990246-165] Callow 1990 ↓, s. 246.

[CITEREFField2006324-166] Field 2006 ↓, s. 324.

[CITEREFField2006325–326-167] Field 2006 ↓, s. 325–326.

[CITEREFField2006327-168] Field 2006 ↓, s. 327.

[CITEREFAnderson199460-169] Anderson 1994 ↓, s. 60.

[CITEREFField2006345-170] Field 2006 ↓, s. 345.

[CITEREFField2006340-171] Field 2006 ↓, s. 340.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010563–564-172] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 563–564.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010592-173] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 592.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010565–566-174] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 565–566.

[175] 855: To Anna van Gogh-Carbentus. Saint-Rémy-de-Provence, Wednesday, 19 February 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: ik dadelijk begonnen een schilderij voor hem te maken om in hun slaapkamer te hangen. Groote takken witte amandelbloessem tegen een blaauwe lucht (niderl.).

[CITEREFPickvance1986175–177-176] Pickvance 1986 ↓, s. 175–177.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010568–572-177] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 568–572.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010604-178] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 604.

[CITEREFField2006411-179] Field 2006 ↓, s. 411.

[CITEREFField2006374-180] Field 2006 ↓, s. 374.

[CITEREFField2006377-181] Field 2006 ↓, s. 377.

[CITEREFField2006382-182] Field 2006 ↓, s. 382.

[CITEREFField2006387-183] Field 2006 ↓, s. 387.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010643-184] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 643.

[185] 879: To Willemien van Gogh. Auvers-sur-Oise, Thursday, 5 June 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. Cytat: Je VOUDRAIS, tu vois je suis loin de dire que je puisse faire tout cela mais enfin j’y tends, je voudrais faire des portraits qui un siecle plus tard aux gens d’alors aparussent comme des apparitions. Donc je ne nous cherche pas à faire par la ressemblance photographique mais par nos expressions passionnées, employant comme moyen d’expression et d’exaltation du caractère notre science et go?t moderne de la couleur (fr.).

[CITEREFField2006390-186] Field 2006 ↓, s. 390.

[CITEREFField2006397-187] Field 2006 ↓, s. 397.

[CITEREFField2006401–402-188] Field 2006 ↓, s. 401–402.

[189] Wheatfield with Crows, 1890. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (niderl.).

[CITEREFPickvance1986270–271-190] Pickvance 1986 ↓, s. 270–271.

[191] Jan Hulsker: The Complete Van Gogh. 1980, s. 480–483. Pole pszenicy z krukami ma numer 2117 z 2125.

[CITEREFHulsker1980385-192] Hulsker 1980 ↓, s. 385.

[CITEREFField2006412-193] Field 2006 ↓, s. 412.

[194] D.M. Field: Van Gogh. s. 413. Cytat: I am wounded. I have shot myself, I only hope, I haven’t butched it.

[CITEREFField2006414-196] Field 2006 ↓, s. 414.

[197] Will Gompertz: Van Gogh did not kill himself, authors claim. BBC. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFField2006415-198] Field 2006 ↓, s. 415.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010689–692-199] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 689–692.

[202] Wifred Niels Arnold: Vincent van Gogh: Chemicals, Crises and Creativity. Wyd. ilustrowane. Boston, Basel, berlin: Springer Science & Business Media, 2013, s. 71. ISBN 978-1-4612-7742-2. (ang.).

[CITEREFField2006415–416-203] Field 2006 ↓, s. 415–416.

[204] Dietrich Blumer, M.D.: The Illness of Vincent van Gogh. The American Journal of Psychiatry. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[205] Famous Absinthe Drinkers. Absinthe 101. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[206] David Brooks: The Drawings: A – Z Listings. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[207] Sjraar Van Heugten: Appendix 2: Rejected works. s. 246–251. ISBN 90-6611-501-7. (ang.).

[208] Arty?ci pracuj?cy w technice czarno-bia?ej, np. graficy wykonuj?cy ilustracje do ?The Graphic” lub ?Illustrated London News” nale?eli do ulubieńców van Gogha. Patrz: Pickvance (1974–1975).

[209] Roland Dorn, George S. Keyes: Van Gogh Face to Face: The Portraits (kat. wyst.).

[Dorn,_Schr?der,_Sillevis-210] Roland Dorn, Klaus Albrecht Schr?der (wyd.), John Sillevis (wyd.): Van Gogh und die Haager Schule.

[211] Fran?oise Cachin, Bogomila Welsh-Ovcharov: Van Gogh à Paris.

[212] Albert Boime: Vincent van Gogh: Die Sternennacht-Die Geschichte des Stoffes und der Stoff der Geschichte.

[213] Jaime Blaschke: Astronomy in Art. Vincent van Gogh: White House at Night. Texas State University. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[214] J.L. Aragón, Gerardo G. Naumis, M. Bai, M. Torres, P.K. Maini: Turbulent luminance in impassioned van Gogh paintings. Arxiv. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[215] The Olive Trees. The Museum of Modern Art. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFField2006373-216] Field 2006 ↓, s. 373.

[CITEREFField2006372-217] Field 2006 ↓, s. 372.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010328,_329,_336-218] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 328, 329, 336.

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010516,_519-219] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 516, 519.

[CITEREFPickvance1986132–133-220] Pickvance 1986 ↓, s. 132–133.

[CITEREFPickvance1986101,_189–191-221] Pickvance 1986 ↓, s. 101, 189–191.

[CITEREFPickvance1984177-222] Pickvance 1984 ↓, s. 177.

[223] Vincent van Gogh: La Maison de la Crau (The Old Mill), 1888. Albright-Knox Art Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFHulsker1980390–394-224] Hulsker 1980 ↓, s. 390–394.

[225] CliffC. Edwards CliffC., Van Gogh and God: A Creative Spiritual Quest, Chicago, Ill.: Wyd. Loyola University Press, 1989, s. 115, ISBN 0-8294-0621-2, OCLC 20055579 .

[226] 898: To Theo van Gogh and Jo van Gogh-Bonger. Auvers-sur-Oise, on or about Thursday, 10 July 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[227] 600: To Theo van Gogh. Arles, on or about Friday, 20 April 1888. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFFell199732-228] Fell 1997 ↓, s. 32.

[229] David Brooks: Sunflowers. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFPickvance198680–81,_184–187-230] Pickvance 1986 ↓, s. 80–81, 184–187.

[231] Sunflowers 1888, Vincent van Gogh. The National Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[232] To Emile Bernard. Arles, on or about Tuesday, 21 August 1888. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[233] Barbara J. Bradley (wyd.), Kathleen Mills (wyd.): Monet to Dalí: Impressionist an Modern Masterworks from the Cleveland Museum of Art. Manchester, Nowy Jork: Cleveland Museum of Art, 2007, s. 67. ISBN 978-0-940717-89-3. (ang.).

[234] The Collection: Vincent van Gogh – La Mousmé. National Gallery of Art. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).

[235] 879: To Willemien van Gogh. Auvers-sur-Oise, Thursday, 5 June 1890. Vincent van Gogh Letters. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[236] About This Painting: Portrait of Madame Augustine Roulin and Baby Marcelle. Philadelphia Museum of Art. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[237] David Brooks: The Self-Portraits. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[238] Top 10 Most Expensive Paintings Ever. Chiff. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).

[CITEREFRewald1986244–254-239] Rewald 1986 ↓, s. 244–254.

[240] Roland Dorn, Fred Leeman: Vincent van Gogh and Early Modern Art, 1890–1914 (kat. wyst. Essen & Amsterdam).

[241] John Rewald: ?The posthumous fate of Vincent van Gogh 1890–1970”. Museumjournaal, sierpień-wrzesień 1970. opubl. ponownie w: John Rewald: Studies in Post-Impressionism, The Posthumous Fate of Vincent van Gogh 1890–1970. s. 248.

[CITEREFField2006416–417-242] Field 2006 ↓, s. 416–417.

[243] Mevrouw Kr?ller-Müller (1869–1939). kubisme.info. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (niderl.).

[244] The collection. Kr?ller-Müller Museum. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[245] Life Magazine, October 10, 1949, s. 82–87. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[246] Who Am I? Self-Portraits in Art and Writing. National Gallery of Art. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[247] Permanent collection. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).

[248] Kanon holenderski. entoen.nu. [dost?p 2025-08-04]. (pol.).

[249] Van Gogh Europe: cooperation between European Van Gogh sites. Van Gogh Museum. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[250] Film dokumentalny Simon Schama’s Power of Art: Van Gogh. BBC. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[251] Krzysztof Karoń: Fowizm. Historia Sztuki. [dost?p 2025-08-04].

[252] NYC exhibit highlights Van Gogh’s impact on German modernists. USA Today. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[253] Sue Hubbard (w: The Independent): Vincent Van Gogh and Expressionism. suehubbard.com. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[254] Dennis Farr, Michael Peppiatt, Sally Yard: Francis Bacon: A Retrospective. Harry N Abrams, 1999, s. 112. ISBN 0-8109-2925-2. (ang.).

[255] Faille, J[acob-B[aart] de la]. Dictionary of Art Historians. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).

[Catalogues_raisonnés-256] David Brooks: Catalogues raisonnés. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[CITEREFWaltherMetzgerHulse2010721-257] Walther, Metzger i Hulse 2010 ↓, s. 721.

[258] David Brooks: World Map of Paintings. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[259] David Brooks: The Netherlands. Amsterdam. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[260] David Brooks: The Netherlands. Otterlo, Kr?ller-Müller Museum. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[Various_Cities-261] David Brooks: The Netherlands. Various Cities Throughout the Netherlands. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[262] David Brooks: Switzerland. Various Cities Throughout Switzerland. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[263] David Brooks: France. Various Locations Throughout France. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[264] David Brooks: Germany. Various Cities Throughout Germany. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[265] David Brooks: United Kingdom. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[266] David Brooks: Russia. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[267] David Brooks: Denmark. Copenhagen. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[268] David Brooks: Spain. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[269] David Brooks: Italy. Rome. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[270] David Brooks: Austria. Vienna. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[271] David Brooks: Belgium. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[272] David Brooks: Sweden. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[273] Czech Republic. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[274] David Brooks: Finland. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[275] David Brooks: Ireland. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[276] David Brooks: Poland. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[277] David Brooks: Yugoslavia (Serbia). Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[278] David Brooks: The United States. New York, New York. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[279] David Brooks: The United States. Chicago, Illinois. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[280] David Brooks: The United States. Washington, DC. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[Pennsylvania-281] David Brooks: The United States. Merion Station, Pennsylvania. Philadelphia, Pennsylvania. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[282] David Brooks: The United States. Boston, Massachusetts. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[283] David Brooks: The United States. Detroit, Michigan. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[284] David Brooks: The United States. Missouri. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[285] David Brooks: Canada. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[286] David Brooks: Mexico. Mexico City. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[287] David Brooks: Brazil. S?o Paulo. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[288] David Brooks: Argentina. Buenos Aires. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[289] David Brooks: Japan. Various Locationd Throughout Japan. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[290] David Brooks: Israel. Various Locations Throughout Israel. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[291] David Brooks: Egypt. Cairo. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[293] David Brooks: Australia. Various Locations Throughout Australia. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[294] David Brooks: Location Unknown. Vincent Van Gogh Gallery. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[295] Experts say photo is of Van Gogh. USA Today. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[296] Han som ?lskade livet (Lust for life). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[297] Van Gogh (II) (1948). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[298] Vincent (1987). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[299] Vincent & Theo (1990). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[300] Akira Kurosawas dr?mmar (1990) Dreams (original title). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[301] Moi, Van Gogh (2009). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[302] Vincent and the Doctor. BBC. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[303] Loving Vincent. Loving Vincent. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[304] Van Gogh. U bram wieczno?ci (2018) At Eternity's Gate (original title). Internet Movie Database. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[305] BRIEFE DES VAN GOGH. Monooper in zwei Teilen. Sikorski.de. [dost?p 2025-08-04]. (ang.).

[306] 8 fragments de lettres de Van Gogh. bertoldhummel.de. [dost?p 2025-08-04]. (fr.).

[307] Karsten Steiger: Opern-Diskographie: Verzeichnis aller Audio- und Video-Gesamtaufnahmen. Wyd. 2. Walter de Gruyter, 2008, s. 385. ISBN 978-3-598-11784-8. (niem.).

[308] Tim Howell: After Sibelius: Studies in Finnish Music. Wyd. ilustrowane. Ashgate Publishing, 2006, s. 120–121. ISBN 978-07546-5177-2. (ang.).

[309] Neil Butterworth: Dictionary of American Classical Composers. Wyd. poprawione. Nowy Jork: Routledge, 2013, s. 83. ISBN 0-415-93848-1. (ang.).

[310] Von K?nigsberg nach Jerusalem: Der Weg des Komponisten Abel Ehrlich. haGalil. [dost?p 2025-08-04]. (niem.).

[311] Correspondances (2001–2003). BRAMS: BASE DE DOCUMENTATION SUR LA MUSIQUE CONTEMPORAINE. [dost?p 2025-08-04]. (fr.).

[312] Alan Howard, Don McLean: Vincent (Starry Starry Night). don-mclean.com. [dost?p 2025-08-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2025-08-04)]. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[a]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[b]

[24]

[25]

[c]

[26]

[d]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[e]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[f]

[42]

[43]

[44]

[g]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[h]

[i]

[66]

[67]

[68]

[69]

[j]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[k]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[l]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

Ogólne	Biografia Chronologia Listy Postimpresjonizm
Rodzina	brat Theo siostra Willemina szwagierka Johanna Andries Bonger re?yser Theo van Gogh
Przyjaciele	Anthon van Rappard Paul Gachet Paul Gauguin émile Bernard John Peter Russell Eugène Boch Anna Boch Anton Mauve Albert Aurier
Znawcy twórczo?ci	Jacob Baart de la Faille Jan Hulsker
Grupy obrazów	Autoportrety Dwa krzes?a Japońszczyzna S?oneczniki Tkacz Wiejskie chaty Wie?a starego ko?cio?a w Nuenen
Obrazy	Agostina Segatori siedz?ca w kawiarni du Tambourin Alejka w Ogrodzie Luksemburskim Alyscamps Arlezjanka Arlezjanka (Pani Ginoux) Autoportret (F 345) Autoportret (F 626) Autoportret (F 627) Autoportret (dedykowany Paulowi Gauguinowi) Autoportret przed sztalug? Autoportret z zabanda?owanym uchem Barki z w?glem Bia?y dom w nocy Bzy Chaty kryte strzech? Chaty kryte strzech? pod wzgórzem Cyprysy Cyprysy z dwoma postaciami kobiet Czaszka z pal?cym si? papierosem Czerwona winnica ?ma pawica Dobry Samarytanin Dolina z oraczem widzianym z góry Dom publiczny Dom Vincenta w Arles Domy w Auvers Droga w Auvers po deszczu Droga z cyprysem i gwiazd? Drzewa i poszycie Drzewa oliwne z Alpilles w tle Dwa ?ci?te s?oneczniki Dziecko Marcelle Roulin Dziedziniec szpitala w Arles Dziecko z pomarańcz? Fotel Paula Gauguina Gaj oliwny G?owa kobiety z rozpi?tymi w?osami Gwia?dzista noc Gwia?dzista noc nad Rodanem Irys Irysy Jedz?cy kartofle Kobieta siedz?ca przy ko?ysce Ko?ció? w Auvers Krajobraz górski za szpitalem ?wi?tego Paw?a Krzes?o Vincenta z jego fajk? Kwitn?ce ró?owe drzewo brzoskwiniowe Kwitn?cy migda?owiec Kwitn?cy ogród Kwitn?cy sad otoczony cyprysami Kwitn?cy sad z widokiem na Arles La Mousmé Le Moulin de la Galette ??ka w górach: Le Mas de Saint Paul ?odzie rybackie na pla?y w Saintes-Maries-de-la-Mer Malarz w drodze do pracy Marguerite Gachet przy pianinie Marguerite Gachet w ogrodzie Martwa natura: deska kre?larska, fajka, cebule i wosk piecz?tkarski Martwa natura: wazon z irysami Martwa natura: wazon z pi?cioma s?onecznikami Martwa natura: wazon ze s?onecznikami Martwa natura: wazon z ró?ami Martwa natura z Bibli? Martwa natura z francuskimi powie?ciami i ró?? Martwa natura z niebieskim emaliowanym dzbankiem do kawy, ceramik? i owocami Matka Roulin ze swym dzieckiem M?yn wodny w Gennep Most Langlois w Arles Most nad Sekwan? w Asnières Naga kobieta le??ca na ?ó?ku Naprawiaj?cy drog? Nocna kawiarnia Oddzia? w szpitalu w Arles Ogrodzone pole ze wschodz?cym s?ońcem Ogród Daubigny’ego Ogród poetów Ogród Szpitala ?wi?tego Paw?a Para butów Para zakochanych Pejza? Auvers w deszczu Pejza? o zmierzchu Pejza? wieczorny ze wschodz?cym ksi??ycem Pejza? z przechadzaj?c? si? par? i pó?ksi??ycem Pejza? ze ?niegiem Piastunka (Augustine Roulin) Pierwsze kroki Pietà Pokój van Gogha w Arles Pole pszenicy przed burz? Pole pszenicy w deszczu Pole pszenicy z bia?ym domem w Auvers Pole pszenicy z cyprysami Pole pszenicy z krukami Pole pszenicy ze skowronkiem Pole pszenicy ze ?niwiarzem i s?ońcem Po?udnie – Odpoczynek od pracy Portret Adeline Ravoux Portret doktora Félixa Reya Portret doktora Gacheta Portret Eugène’a Bocha Portret kobiety z czerwon? wst??k? Portret listonosza Józefa Roulina Portret matki artysty Portret Millieta, podporucznika ?uawów Portret ?Ojca” Tanguy Ratusz w Auvers 14 lipca 1890 Restauracja de la Sirène w Asnières Sala taneczna w Arles Siewca Snopy pszenicy Sosny i mlecze w ogrodzie Szpitala ?wi?tego Paw?a Sosny z postaci? w ogrodzie Szpitala ?wi?tego Paw?a Spacer wi??niów Stara wie?a po?ród pól Stary cz?owiek w smutku Szachownice cesarskie w miedzianym wazonie ?nie?ny krajobraz z Arles w tle Taras kawiarni w nocy Ulica w Saintes-Maries Wazon z cyniami i innymi kwiatami Wej?cie do parku publicznego w Arles Widok morza w Saintes-Maries Widok morza w Scheveningen Widok na Arles z irysami na pierwszym planie Widok na Vessenots nieopodal Auvers Widok Saintes-Maries Widzowie na arenie w Arles Wierzby o zachodzie s?ońca W?oszka Wskrzeszenie ?azarza Wspomnienie ogrodu w Etten Zachód s?ońca ko?o Montmajour Zachód s?ońca: pola pszenicy w pobli?u Arles Zielona winnica Zielone pole pszenicy z cyprysem ?niwa w La Crau z Montmajour w tle ?uaw
Akwarele	Dom Vincenta w Arles (?ó?ty Dom) ?odzie rybackie na pla?y Most Langlois w Arles Nocna kawiarnia ?niwa w Prowansji, po lewej Montmajour ?uaw
Rysunki	Dziedziniec szpitala w Arles Gwia?dzista noc Jedz?cy kartofle Kobieta szyj?ca, z dziewczynk? La Mousmé Most Langlois w Arles Pole pszenicy z cyprysami Sien Smutek Ulica w Saintes-Maries ?uaw
Akwaforty	Portret doktora Gacheta: m??czyzna z fajk?
Obrazy przypisywane van Goghowi	Martwa natura z kuflem piwa i owocami Autoportret z okaleczonym uchem
Kolekcje publiczne	Muzeum Vincenta van Gogha Kr?ller-Müller Museum Musée d’Orsay
Van Gogh w sztuce	filmy: Pasja ?ycia (1956) Vincent. ?ycie i twórczo?? Vincenta van Gogha (1987) Vincent i Theo (1990) Sny (1990) Van Gogh (1991) Twój Vincent (2017) Van Gogh. U bram wieczno?ci (2019)

Kierunki XIX-wieczne	neoimpresjonizm dywizjonizm puentylizm cloisonizm nabi?ci syntetyzm symbolizm secesja
Arty?ci	émile Bernard Olga Boznańska Paul Cézanne Paul Gauguin Odilon Redon Henri Rousseau émile Schuffenecker Georges Seurat Paul Signac Henri de Toulouse-Lautrec Vincent van Gogh
Kierunki XX-wieczne	fowizm ekspresjonizm Die Brücke Der Blaue Reiter abstrakcjonizm kubizm
Arty?ci	Edvard Munch Henri Matisse André Derain Ernst Ludwig Kirchner Karl Schmidt-Rottluff Wassily Kandinsky Franz Marc Pablo Picasso Georges Braque
Wystawy	Salon Niezale?nych Les XX wystawa w kawiarni Volpini Le Barc de Boutteville La Libre Esthétique Salon Jesienny
Marszandzi	Georges Petit Wilhelm Uhde Ambroise Vollard
Krytycy	Félix Fénéon Albert Aurier

地区和市有什么区别	餐后血糖高是什么原因	农历4月14日是什么星座	作壁上观什么意思	新生儿吐奶什么原因
硝石是什么	子不孝父之过下一句是什么	吃辣椒过敏是什么症状	皓五行属什么	喉咙疼吃什么消炎药
农历六月六是什么节日	三峡大坝什么时候建成的	溪水什么	植物神经功能紊乱吃什么药	胃左边疼是什么原因
腹膜透析是什么意思	用什么泡脚可以去湿气	中秋节送什么好	继发性高血压是什么意思	除湿气喝什么茶

天上为什么有星星hcv9jop7ns5r.cn	美容师都要学什么hcv8jop1ns2r.cn	萎谢是什么意思hcv9jop3ns0r.cn	桂圆什么时候成熟qingzhougame.com	胃部间质瘤是什么性质的瘤hcv8jop8ns4r.cn
mac是什么牌子口红hcv8jop8ns4r.cn	桃园三结义是什么生肖hcv9jop6ns6r.cn	俎是什么意思hcv7jop6ns0r.cn	胃痛吃什么药好sanhestory.com	看什么看hcv9jop3ns6r.cn
佛跳墙是什么东西clwhiglsz.com	中暑什么症状表现hcv8jop2ns8r.cn	海灵菇是什么hcv8jop5ns6r.cn	山东吃什么主食hcv9jop5ns5r.cn	为什么不建议打水光针imcecn.com
为什么白带是绿色hcv9jop5ns4r.cn	生吃紫苏叶有什么功效hcv8jop7ns8r.cn	手背肿胀是什么原因weuuu.com	宫颈活检是什么意思baiqunet.com	肠道有息肉有什么症状hcv9jop1ns4r.cn